A intención que nos levou a facer este traballo foi precisamente a de abrir os nosos ollos, e os de quen teña a ben lelo, ante un problema do que todos temos oído falar desde hai moito tempo, un ruído de fondo permanente que alerta sobre a imposibilidade de manter os hábitos de consumo e malgasto do privilexiado primeiro mundo. Pero ademais, nos últimos anos, as chamadas economías emerxentes veñen aumentando de forma exponencial a súa demanda enerxética. E trátase de países como China ou India, cunha poboación enorme e unha capacidade de consumo proporcional.

A nosa dependencia dos combustibles fósiles vese seriamente ameazada polo seu carácter finito, e as previsións sobre o seu esgotamento fanse máis curtas cada ano que pasa, pois están sempre baseadas no consumo actual, e este aumenta sen cesar. O 95,5% da enerxía que consumimos procede deses combustibles fósiles, un consumo que no ano 2006 se cuantificaba en 85 millóns de barrís de petróleo diarios (case 1.000 barrís por segundo). E isto sen contar o carbón nin o gas natural. O biólogo Jeffrey Dukes (Universidade de Utah) calculou que os combustibles fósiles que queimamos en 2003 formáronse en tempos prehistóricos a partir de materia orgánica que contiña 44 billóns de toneladas de carbono, o cal é máis de 400 veces toda a masa vexetal actual do planeta, incluído o fitoplancto. É dicir que nun ano queimamos o equivalente a catro séculos da vexetación planetaria.

Pero o tránsito da opulencia á desolación sucede sempre expeditivamente, e a crise enerxética actual ameaza ser irreversible. Mais, sendo este un grave problema, convértese case nun pequeno contratempo cando o comparamos coa consecuencia terrible de tanta cegueira acumulada:

Probablemente esteamos ás portas dun cataclismo planetario de dimensións impredicibles. Os niveis de CO2 na atmosfera e a súa relación causa efecto co cambio climático son xa un feito incuestionable para a comunidade científica. Segundo o último informe do Panel Intergobernamental de Cambio Climático (IPCC) a cantidade de CO2 na atmosfera supera nun 29% o maior nivel alcanzado nos últimos 650.000 anos. A evidencia científica é, como dicimos, incuestionable e o paralelismo entre a concentración de CO2 na atmosfera e a temperatura está máis que demostrado mediante a exploración dos bloques de xeo antárticos, que gardan, a gran profundidade, burbullas de aire con información de hai centos de miles de anos.

Si, lonxe de credos e dogmas foi como enfocamos este traballo. Tanto dun lado coma do outro. Para iso utilizamos todos os datos ao noso alcance. Algúns deles proceden de fontes interesadas (British Petroleum, US. Departament of Energy, Word Energy Association, Red Eléctrica de España, etc.), outros son froito dos traballos de equipos de investigación de distintas universidades (Stanford, Edimburgo, Princetown, Cornegie Mellon...) ou de publicacións científicas de gran prestixio como Science, ou especializadas no tema como Advances in Solar Energy. Ademais diso mergullámonos tamén nas augas, ás veces turbias, dos organismos intergobernamentais: Axencia Internacional da Enerxía, Axencia Europea do Medio Ambiente, European Wind Energy Association, ou International Panel of the Climate Change.

O traballo está cheo de ligazóns web a informes elaborados por grupos de diferente ideoloxía. Poden vostedes elixir calquera deles, poden valorar calquera deles por riba doutros e ata poden pór en dúbida e dividir ou multiplicar por dous ou por dez as cifras que en moitos casos se manexan. Non cambiará nada.

A primeira parte deste traballo sobre o problema enerxético, céntrase en describir o escenario actual. Os consumos e o seu crecemento, a súa irregular e inxusta distribución planetaria, a desaforada evolución dos prezos e a relación entre o incremento do consumo enerxético e o crecemento económico. Esta última comparación, definida como elasticidade enerxética, nos revela que para un mesmo crecemento económico é necesario cada vez un maior incremento do consumo de enerxía, polo que podemos concluir que a eficacia enerxética empeora. A pesar de todo iso, da elasticidade enerxética e da escalada dos prezos, as previsións da demanda para o ano 2030 sitúanse nun incremento do 50% respecto ao consumido no ano 2006. E no ano 2050 o duplicariamos. Pero para entón, segundo as previsións máis optimistas, xa teremos esgotado o petróleo. A menos que os apóstolos de San Milton Friedman e o seu milagreiro libre mercado o remedien, claro.

Nesta parte do traballo, tras comparar as necesidades enerxéticas da humanidade coa situación actual, faise un repaso detallado de todas e cada unha das fontes de enerxía diferentes aos combustibles fósiles, desde os biocombustibles (máis unha ameaza que unha esperanza) até a "alternativa" nuclear (alternativa pero non renovable), pasando, claro, pola eólica, a solar e o hidróxeno (que, por certo, non é unha fonte primaria de enerxía). Analízanse as súas posibilidades, os últimos avances tecnolóxicos e o engano continuado co que os novos sectores emerxentes, os novos lobbies das "enerxías alternativas", tratan de confundir á opinión pública arrimando a brasa á súa sardiña. Pero, como veremos, se pomos os pés no chan, ningunha desas "enerxías renovables", nin a suma de todas elas, é actualmente unha alternativa enerxética ao problema se persisten os hábitos e tendencias de consumo e malgasto.

E a continuación estúdanse todos os recursos enerxéticos do planeta, de onde veñen e cales son realmente sostibles ante unha demanda exponencialmente crecente, contemplando a potencialidade doutras fontes de enerxía menos desenvolvidas na actualidade, como as mareas, a ondada mariña, o gradiente térmico oceánico ou a enerxía xeotérmica.

A elas dedicamos a última parte deste traballo, baixo o epígrafe Enerxía, cambio climático e futuro. Pero antes de falar de alternativas debemos partir de tres premisas:

No ano 2004 Science publica o artigo "Cuñas de estabilización: Resolvendo o problema climático durante os próximos 50 anos mediante as tecnoloxías actuais". Asínano os Profesores S. Pacala e R. Socolow da Universidade de Princetown. A súa proposta consiste en pór en marcha sete solucións tecnolóxicas de tal xeito que cada unha delas consiga evitar a emisión de 25 Xigatoneladas de carbono á atmosfera nun período de 50 anos. Atención que non se fala de reducir as emisións de CO2, preténdese só evitar o seu incremento. E para iso Pacala e Socolow non se limitan a ofrecer as sete alternativas necesarias, senón que aportan dezaseis solucións que detallamos e comentamos na parte final do noso traballo.

Un paradigma do aforro enerxético co que pechamos este estudo. Trátase da xeración eléctrica distribuída, un novo modelo de xeración a pequena ou mediana escala (entre 10 e 100 MW) baseada nas tecnoloxías convencionais ou nas alternativas, e que consiste na produción local de enerxía segundo a demanda local. Isto é, cada edificio, comunidade, vila, cidade, metrópole ou parque industrial debe estar dotado dos medios para producir in situ a enerxía que demande, ou a maior parte posible dela. No actual modelo de xeración centralizada, as operacións de transformación de alta a baixa tensión e as perdas producidas nas longas liñas de transporte supoñen minguas de entre o 10 e o 17%. A xeración eléctrica distribuída minimiza ou anula esas perdas, fomenta as enerxías renovables e a coxeración, é dicir, a produción en cada sitio de gran parte do consumo local por parte dos propios consumidores finais, con conexión á rede para xestionar os posibles excesos de produción ou a maior demanda. Por suposto que isto non gusta nada ás grandes compañías de xeración-distribución. Suporía o fin do seu monopolio.

No cume de Gleneagles (xullo de 2005), os representantes dos oito países máis desenvolvidos do mundo (o G8) recoñeceron finalmente o avance do cambio climático. Así mesmo acordaron que debiamos cambiar os nosos hábitos de uso da enerxía e que tiñamos que facelo xa. E terminaron solicitando un estudo á Axencia Internacional da Enerxía (EIA) sobre tendencias e métodos de mellora da eficiencia enerxética e a súa incidencia sobre as taxas de emisión de CO2 á atmosfera.

A resposta da EIA recóllese no documento Energy Use in the New Millennium: Trends in IEA Countries, e esa resposta é unha chamada de alarma para todos: desde 1990, os países membros da EIA melloraron a eficiencia de aproveitamento enerxético en menos dun 1%, moito menos que nas décadas anteriores, algo totalmente insuficiente para rebaixar as emisións de CO2 ata un valor “sostible”, dada a taxa de crecemento da demanda enerxética.

A mesma axencia rompe en 2006 coa súa tradicional posición de defensa sen restricións do crecemento da demanda enerxética no mundo, avogando agora por un novo escenario: No ano 2030 a demanda enerxética debería diminuír un 10% con respecto ás actuais previsións de crecemento.

Nese novo escenario postulado pola EIA, as emisións de CO2 diminuirían en 2030 un 16%. Para iso, a axencia pide fortes medidas políticas de investimento para a mellora da eficiencia enerxética en edificios, transporte e industria.

E advirte:

E tamén, como non, avoga a EIA pola expansión do uso da enerxía nuclear, enerxías “alternativas” e “biocombustibles” no transporte. Pero xa falaremos de cada cousa no seu momento. Existe un novo informe, correspondente ao ano 2008, que pode consultarse aquí.

Os informes da EIA que acabamos de citar non achegaron realmente nada novo ao que xa se sabía a comezos do presente milenio.

Ocorre que o gran número de estudos previos que daban a voz de alarma respecto ao crecemento desmedido da demanda enerxética e o seu efecto sobre as taxas de emisión de CO2 nunca foron merecedores da atención debida por parte de axencias e organismos intergobernamentais. Eles xa tiñan os seus propios informes, máis ou menos nesgados cara a algún tipo de intereses.

Aqueles estudos eran ademais sistematicamente atacados por contrainformes ad hoc financiados polos lobbies enerxéticos e avalados coa firma de “expertos”. (Estas comiñas si as aclaramos: sempre haberá alguén con graos académicos ou outro sinal de “experto” que certifique o que demanda quen lle paga. O pagador queda á súa vez habilitado, mediante a falacia do “recurso á autoridade do asinante”, para avalar as súas conclusións).

Pero como diciamos, hai informes, estudos e prospectivas para dar e regalar.

Tanto os informes alarmistas como os panglossianos (neste mundo todo sucede do mellor xeito posible) adoitan incluír unha análise da situación actual e de como evolucionou desde hai unha década. Estes son feitos, e en canto aos feitos todos os estudos están de acordo.

Intentaremos explicar cal é o consumo enerxético mundial.

Canto gastamos en petróleo, carbón, gas, enerxía hidráulica, enerxía nuclear e “enerxías alternativas” no mundo? Podemos unificar estes datos nunha soa unidade de medida? Vexamos se somos capaces.

Temos que dicir que usaremos os datos do inimigo, porque son os únicos dos que dispomos. Dalos por bos ou non, queda ao seu criterio. Pero créannos, son tan abraiantes que, con todas as reservas que teñan Vdes. preocuparanlles.

Comecemos polo Petróleo: Canto petróleo se consome no planeta nun día?

Segundo datos da EIA, onde se reflicten os datos de consumo desde o ano 1980 ata o 2006 por países e rexións, no ano 2006 consumimos unha media de 84.660.960 barrís de petróleo diarios.

Isto é moito? Pouco? Para sabelo, analicemos unha noticia publicada non hai moito en todo o mundo:

A noticia non informa de que o xacemento se atopa a 6.000 metros de profundidade o que dificultará moito a súa extracción.

Este fabuloso xacemento de petróleo que fará de Brasil unha potencia exportadora como Venezuela, cantos anos podería abastecer ao planeta? Dividindo 8.000 millóns de barrís entre os 84,66 millóns de barrís consumidos diariamente dános 95.6 días.

Noticias como esta repítense nos nosos medios de comunicación manipuladas en certo sentido para dar a sensación de que o petróleo é inesgotable. Non se deixen vostedes enganar, fagan os seus propios cálculos.

Non pretendemos que isto se converta nun baile de cifras difíciles de comprender, xa que as unidades coas que se miden os consumos dos diferentes tipos de enerxías son diferentes, problema que se agrava aínda máis ao utilizar estes estudos unidades anglosaxoas que deben ser convertidas para a súa comprensión e comparación, pero para non facer aínda máis tedioso este estudo, centrarémonos en descifrar o consumo mundial e logo veremos porcentualmente o que corresponde a cada un dos tipos de enerxía.

O informe da EIA cifra o consumo mundial en 462.798 cuatrillóns (americanos) de BTU no ano 2005. O BTU (British Thermal Unit) equivale a 0.0002928 kWh. É dicir que o consumo mundial é de 135.507.000.000.000 kWh ou o que é o mesmo 135.507,18 Terawatios hora nun ano. Logo se o pasamos a horas (dividir por 365*24) temos un consumo á hora de 15,47 Terawatios, 15.470 millóns de kWh cada hora.

Como todos sabemos, esta media non representa a ninguén: os países ricos están moi por riba desta cifra, mentres que os pobres non teñen acceso nin a unha lámpada.

E comprendemos tamén a sorpresa de quen nos le: Pero se a miña factura eléctrica está moi por baixo desa cifra!!

Neste cálculo, non está só a tarifa eléctrica que pagamos. Cada vez que utilizamos un medio de transporte estamos consumindo enerxía; cando compramos unha camisa, esa camisa ten unha carga enerxética detrás, a que se utilizou para producila i se compramos un coche, unha barra de pan ou un quilo de tomates máis do mesmo, etc. etc.

Vexamos agora outro informe do inimigo, a British Petroleum, unha multinacional do petróleo que, ademais, non perde de vista as potencialidades do negocio que poidan ter as “enerxías alternativas” (é un dos maiores fabricantes do mundo de paneis solares fotovoltaicos). O informe está quentiño (2007) e pódese consultar aquí. Nós, a modo de resumo, extraemos estes datos:

Primeiro móstrase a evolución dos prezos das fontes primarias de enerxía, petróleo, gas e carbón sobre as que se basea o crecemento económico mundial entre 1991-2006 A media represéntase pola liña descontinua azul. (Quedan excluídos o combustible nuclear e as “enerxías alternativas”, irrelevantes pola súa escasa participación no total de consumo).

Agora, na gráfica seguinte, veremos os incrementos de consumo do conxunto desas fontes separadas en dous quinquenios, con mención especial ao que acontece en China (a contribución chinesa a cada consumo é a parte da barra por enriba da liña amarela).

Como era obvio esperar, a demanda enerxética crece máis rapidamente nos países fóra da OCDE, e chama a atención a forte participación na demanda de China, sobre todo sobre o carbón (a máis contaminante das fontes, pero moi eficiente (en termos económicos) para países con baixo desenvolvemento tecnolóxico). No primeiro quinquenio, a economía chinesa creceu a unha media do 8,2% anual só cun incremento moderado do seu consumo de petróleo e gas. Pero no seguinte quinquenio 2001-2006, a súa economía creceu a unha media anual do 10% mediante o incremento da súa capacidade industrial baseada fundamentalmente no consumo de carbón.

Esta nova gráfica mostra o crecemento económico mundial en termos de paridade de poder adquisitivo (Purchasing Power Parity: “ppp”).

Comparándoa coa anterior, referente ao consumo enerxético, observamos que mentres no quinquenio 1996-2001 conseguiuse un crecemento dun 3,5% cun incremento de consumo enerxético dun 1%, no quinquenio posterior o crecemento foi dun 4,4% para un incremento de consumo dun 3%. O ritmo de crecemento económico xerado polo incremento de consumo enerxético é cada vez menor!

Dito doutro xeito:

A relación entre o incremento de consumo enerxético e o incremento de crecemento económico é o que se coñece como “elasticidade enerxética”.

Por áreas económicas, a evolución da elasticidade enerxética no período considerado móstrase a continuación.

Aínda que os prezos da enerxía creceron notablemente no quinquenio 2001-6, a elasticidade enerxética creceu respecto ao quinquenio anterior!

E isto foi así aínda excluíndo os datos relativos a China. E tamén foi así na comparativa 1991-1996 respecto de 1996-2001, aínda que este primeiro quinquenio viuse moi afectado polo colapso da economía dos países da antiga Unión Soviética.

Certo que estes datos negativos son un fenómeno “alleo” aos países membros da OCDE, segundo o informe, claro. Pero non nos esquezamos de que gran parte da subministración de produtos de baixo valor engadido (e gran consumo de enerxía para a súa produción) demandados polos países da OCDE proveñen das economías emerxentes, con altas elasticidades enerxéticas.

Abaixo, dúas gráficas máis. Primeiro, móstrase o consumo mundial de enerxía procedente do petróleo, carbón, gas, hidroeléctrica e nuclear nos últimos 40 anos.

Obsérvese que entre 2001 e 2006, o consumo nuclear, hidroeléctrico e de gas permanece relativamente estable, mentres diminúe o do petróleo (coincidindo coa escalada de prezos e o descenso da súa produción) e increméntase o de carbón.

A continuación, móstranse as emisións totais de CO2 derivadas da produción enerxética entre 1990 e 2006 (en referencia ás cifras de 1990), e as cantidades de CO2 emitidas por tonelada de fonte primaria de enerxía utilizada (media mundial, China e países da OCDE).

Só dúas gráficas máis aparecidas neste informe: primeiro a participación das distintas áreas económicas no consumo enerxético mundial, en toneladas equivalentes de petróleo nos anos 1991 e 2006.

Agora, móstrase a evolución do Produto Interior Bruto no mundo (GDP: Gross Domestic Product) ao longo de varios anos, e en distintas áreas económicas no 2006, comparándoo co crecemento medio nos últimos 10 anos.

Isto son feitos. E as cousas non se volveron tan feas de forma repentina en 2007. Quizais as prospectivas estatísticas nas que se basearon estes estudos non sexan fiables ao 100%, pero non están feitas polo Gabinete Prospectivo da Srta. Pepis, senón por encargo da British Petroleum.

Nós, pola nosa banda, faremos uns breves apuntamentos a modo de conclusión:

Vexamos agora esta comparativa de consumos anuais entre España e África (datos extraídos da EIA - International Energy Annual 2005). Si, España, un Estado desenvolvido, pero cun crecemento no consumo enerxético propio dun país non tan desenvolvido.

Supomos que lles sorprenderá esta gráfica, pero como unha imaxe sempre vale máis que mil palabras, contemplen estas fotografías do Planeta que, aínda que só reflicten o consumo eléctrico nocturno, resultan moi esclarecedoras para entender o gráfico anterior.

E se falamos do consumo enerxético mundial comparado, unha fotocomposición nocturna de todo o planeta tamén pode ser moi aclaratoria.

As palabras están de máis...

Se tomamos datos da rede eléctrica española dun día calquera (hoxe 12/12/2007) podemos ver esta gráfica:

26.700 MW dividido entre 40 millóns de españolitos dános 0.668 kWh por cabeza, é dicir, que mentres a maioría durmimos, consumimos cada un o que 7 lámpadas de 100 vatios. E estamos falando só do consumo eléctrico.

Unha gráfica ben expresiva que merece, porén, máis dun comentario. Primeiramente aclarar que as unidades de consumo que aparecen nela están expresadas en millóns de BTU (British Thermal Unit), pero nós, calculadora en man, comentarémolas "traducidas" a quilovatios para maior claridade. Imos alá:

Centrémonos nos datos do 2005. Destaca, por riba de todas e a gran distancia, esa liña azul de Norteamérica. Ela é merecente da primeira precisión. (As estatísticas son sempre falaces pero, como os tópicos, gardan unha dose de verdade que compre desentrañar). Esa raia azul inclúe aos tres estados do Norte: Canadá, EE.UU. e México. Pois ben, mentres a media de consumo enerxético dos dous primeiros é de 11,69 kWh por persoa cada hora, a de México é de 2,16. Os rapaces da Axencia Internacional da Enerxía fixeron un bo traballo. Se non incluisen a México no paquete, a liña azul estaría tan arriba que quedaría fóra da gráfica.

E por seguir nese continente, dicir que os veciños de Centro e Sur América consumen unha media conxunta sensiblemente inferior aos seus compadres mexicanos: 1,75 kWh, bastante por debaixo da media mundial: 2,38 kWh por persoa cada hora.

Pero volvamos ao hemisferio norte, onde din que a xente é limpa, sensata e feliz. En Europa estamos gastando 4,89 kWh por cabeciña e hora. A España cañí dos nosos pecados anda polos 5,46 (por riba da media europea, para que vexan Vdes.) Chama a atención a liña negra do Oriente Medio, cun crecemento continuo desde principios dos anos oitenta (4,17).

Pero tamén son deste hemisferio norte algunhas desas desestabilizadoras economías emerxentes: China 1,72 e India 0,50... Pero claro, son moita xente xunta e os do G8 están alarmados. É natural.

A media de Asia e Oceanía (curiosamente xuntas pola gracia da EIA) sitúase en 1,37 kWh por persoa e hora, sensiblemente por baixo da media mundial. Aínda que, coma sempre nesto das estatísticas, chove distinto en cada leira. Nova Zelanda 7,06 e Camboia 0.02 ou Corea do Sur 6,37 e Afganistán 0,02... Pero a media é a media.

E logo está África. Ao sur do sur. O berce común da humanidade inxustamente condenado a pagar por ese terrible pecado... Ou será por outra cousa-causa? O certo é que a media de consumo enerxético africana é de 0,54 kWh por persoa e hora. E moi poucas son aquí as leiras nas que chove máis de 1 kWh. Só dúas superan a media mundial: Libia 4,02 e Sudáfrica 3,80.

Así se reparte o consumo da enerxía, da riqueza e da miseria. Pregúntense agora como Mr. Bush e os seus colegas do G8 poden pedir recortes enerxéticos ás economías en vías de desenvolvemento como China, India ou África, todas moi por baixo da media mundial, sen tan siquera poñerse encarnados.

Segundo o Banco mundial, o PIB per cápita global no mundo era duns 6.000$ no ano 2004, e xa sabemos todos o ben repartido que está.

Máis de 2.000 millóns de seres humanos (nun mundo duns 6.500 millóns de almas) non teñen acceso a unha lámpada. En China hai un coche circulando por cada 65 habitantes, pero o Comité Central promete multiplicar por sete o número de coches de aquí ao 2020, chegando a un coche por cada 10 habitantes, de maneira que algún ecoloxista chinés tamén poida ter un 4x4 para ir observar voitres ao Himalaia (se queda algún, claro,… voitre, por suposto).

E o Sr. Capital di:

"E é que queren vivir como os Daijiin. Os indiesitos da India están nas mesmas: queren vivir como os mensahib, e veña a consumir enerxía. Deixarán de tirar de ricksaw e empezarán a engordar como porcos, ou como comedores de hamburguesas: Que se fodan!. Os negratas subsaharianos igual: queren vivir como bwanas e deixar de facer bonitas excursións en caiuco. E os moracos, igual, oia, queren vivir como effendis, xogando ao golf no deserto. E os indiesitos guaraníes, yanomamos, etc, aspiran a ter aire acondicionado, ou, polo menos, algún ventilata que outro (serán joíos, dáslles a independencia e queren vivir como o amito branco!). Só nos faltaría que os inuits quixesen fora bordas para os seus kaiaks, cociña de butano e calefacción. E como sigamos creando alarmismo con iso do desxeo ártico van esixir ata…frigorífico!. A ver se dunha vez, Bush e a OTAN se deciden a exterminar esa ralea."

Mentres, teremos que facer caso á Axencia Internacional da Enerxía, que no seu alarmista World Energy Outlook 2006 estima para o ano 2030 unha demanda de 16.300 toneladas equivalentes de petróleo (un incremento de máis do 50% respecto ao 2006!). Vexan, vexan Vdes. como se reparte ese incremento:

A todo isto, estas previsións son compartidas pola US. Dept. of Energy, Energy Information Administration no seu propio Internacional Energy Outlook 2005.

Aos ianquis véselles o pelo, claro, porque a mesma axencia federal recoñece que eles son adictos ao petróleo. Recoñece que nunha data sen determinar anterior a 1994 o seu consumo de petróleo excede á súa produción propia, importando na actualidade máis do 50% do petróleo que consomen e estimando que esas importacións serán o 68% do total consumido en 2025. Actualmente, din, consomen máis de 20 millóns de barrís por día, dos cales, 2/3 quéimanse en vehículos de transporte.

No mesmo informe, avógase pola economía do hidróxeno como combustible alternativo, pedindo un esforzo para o seu desenvolvemento. Pero xa falaremos da falacia subxacente nese chamamento. Para facer boca soamente: o hidróxeno non é unha fonte primaria de enerxía (isto é, antes de queimalo, hai que producilo, e o custo enerxético da súa produción supera en moito ao seu rendemento enerxético).

Realmente pouco. Segundo o informe anual de BP, as reservas de petróleo poden durar 40 anos e 60 as de gas natural. As de carbón uns 200 anos máis.

Isto último non só porque se esgotan, senón porque, ademais, as reservas de hidrocarburos que restan son materia prima para outros moitos sectores industriais da economía.

Por non falar dos cambios de temperatura na superficie terrestre, provocados polo cambio climático, tema que trataremos máis adiante. De momento incluímos este gráfico que visualiza os cambios de temperatura na superficie terrestre desde o ano 1000 ata 2100.

Desde o 2000 ao 2100, a liña de temperatura divídese en varias liñas, segundo o escenario elixido. Estes escenarios, responden ás diferentes hipóteses (todas razoadas) do IPCC (International Panel for the Climate Change). Poden vostedes elixir o escenario que gusten…

Se desexan unha explicación sobre o significado dos distintos escenarios, poden obtela aquí.

Non hai peor cego que o que non quere ver. Por iso, ante o debate actual acerca do ritmo de crecemento de consumo enerxético, a súa incidencia sobre a taxa de emisión de CO2 á atmosfera, o esgotamento da dispoñibilidade de combustibles fósiles nun prazo máis ou menos curto e o seu efecto sobre a nosa forma de vida, sobre que alternativas enerxéticas puidesen ser as idóneas para un certo desenvolvemento “sostible”, etc, etc, etc, o primeiro que hai que pór sobre a mesa de discusión son os feitos e non os nosos desexos, baseados sempre en criterios subxectivos, condicionados ben polo noso coñecemento (parcial) da realidade, ben polo noso credo (sempre apoiado en dogmas!)

As profesións de fe atopámolas en todos os colectivos implicados neste debate, e o lobby enerxético aprovéitase a conciencia diso. A súa fe non ten nada que ver co debate: limítase simplemente a crer na ganancia dentro do “libre” mercado. E atopa colectivos de opinión que lle fornecen credo e liturxia.

O premio Nobel de Economía Milton Friedman (que Deus teña na súa gloria e que tanta felicidade atope como paz nos deixou), parecía crer que a enerxía dispoñible é unha función do prezo do diñeiro. Reproducimos aquí parte da entrevista que lle fixo en 1991 Carla Ravaioli.

As súas incribles opinións poden ser reivindicadas cos avais da súa condición de Professor na Chicago School of Economics e Nobel Laureate. Merece a pena lela, dada a súa colosal estupidez.

Homenaxe do presidente Bush a Friedman no 2002, cando cumpriu 90 anos. Ao seu lado a súa esposa e colega Rose Friedman.

Carla Ravaioli: Pero hai moitos outros problemas ambientais...

Milton Friedman: Desde logo. Tome o petróleo, por exemplo. Todo o mundo di que é unha fonte limitada: fisicamente poida que o sexa, pero economicamente non o sabemos. Economicamente hoxe hai máis petróleo que o que había hai cen anos. Cando estaba aínda baixo terra e ninguén sabía que estaba alí, non era economicamente viable. Cando os recursos están realmente limitados, os prezos soben, pero o prezo do petróleo foi baixando unha e outra vez. Supoñamos que o petróleo escasease: o prezo subiría e a xente comezaría a usar outras fontes de enerxía. Nun sistema adecuado de prezos, o mercado pode facerse cargo do problema.

Carla Ravaioli: Pero agora sabemos que fan falta millóns de anos para que un pozo de petróleo se cree e que non se pode reproducir. Descansar sobre o petróleo significa vivir do noso capital e non dos intereses, que sería o rumbo adecuado non cre?

Milton Friedman : Se vivísemos do capital, o prezo de mercado subiría. O prezo dos recursos realmente limitados aumentará co tempo. O prezo do petróleo non subiu, xa que logo non estamos vivindo do noso capital. Cando isto deixe de ser certo, o sistema de prezos dará un sinal e os prezos subirán. Como sucede sempre cun recurso realmente limitado.

Carla Ravaioli: Claro que o descubrimento de novos pozos de petróleo deu a ilusión de petróleo ilimitado…

Milton Friedman: Por que unha ilusión?

Carla Ravaioli: Porque agora sabemos que é un recurso limitado.

Milton Friedman: Desculpe, pero desde un punto de vista económico non está limitado. Ten vostede que separar os puntos de vista físico e económico. Moitos dos erros que ten a xente proveñen disto. Como as estúpidas predicións do Club de Roma: utilizaron unha visión puramente física, sen ter en conta os prezos. Hai moitos tipos diferentes de enerxía, algúns dos cales son demasiado caros para ser explotados agora. Pero o mercado, que afortunadamente é capaz de rexistrar e utilizar coñecemento moi disperso e a información da xente de todo o mundo, terá en conta estes cambios.[1]

(Nota! Ningunha das predicións do Club de Roma fallou. Sospeitamos que Friedman non se preocupou de facer a súa propia investigación e sinxelamente confiou na desinformación “liberal”)

Para unha defensa do Club de Roma e o seu informe "Os límites ao crecemento", “Revisiting The Limits to Growth: Could The Club of Rome Have Been Correct, After All?”, editado por Simmons&Company, en cuxa páxina web preséntase como “Banco de Investimentos para a Industria da Enerxía”. O Sr. Simmons debe ser outro perigoso ecoterrorista!

Xa falamos anteriormente daquel “fabuloso” xacemento de Brasil. Pero as abraiantes palabras do inefable Friedman (“Economicamente hoxe hai máis petróleo que o que había hai cen anos, cando estaba aínda baixo terra e ninguén sabía que estaba alí”) lévannos a retomar esa cuestión. Lean esta apostila do Profesor Bartlett respecto diso, extraída do seu artigo “Fundamentos esquecidos da crise enerxética” baixo o epígrafe Horror Stories:

Pois aínda que pareza imposible, a “moderna” economía funciona de acordo ao esquema de que o mercado funciona de forma óptima: optimiza sempre os seus resultados.

Os economistas neoliberais están namorados do concepto “libre mercado”, un paradigma segundo o cal unha economía deste tipo sempre se axusta para o mellor resultado de crecemento e beneficios (e caso de non logralo é porque o mercado non é o suficientemente “libre”)

Por pór un exemplo, falemos das taxas por emisións de CO2. Podémoslles xurar que as cousas non están nada claras respecto diso, non hai unha taxa de penalización por emisión de CO2 obrigatoria a nivel mundial. Nin sequera entre os asinantes do protocolo de Kyoto.

A UE, e en menor medida outros países como Australia -concretamente o estado de Nova Gales do Sur-, adquiriron “compromisos” internos máis ou menos ambiciosos, que se poden eludir dunha ou outra forma a custo ridículo. Ademais, tense mercantilizado o asunto (Ai, Milton, Milton...!), e existe un mercado internacional de compra de dereitos de emisión a terceiros países –sempre pobres, como non- a prezos de saldo. E montouse un interesante mercado de poxa de bonos de emisión: pasen Vdes, Sr@s, e compren o seu dereito a contaminar o planeta!.

A corrupción e a miseria que reina en moitos países fai que ese “mercado” sexa moi atractivo para os que se ocupan deste negocio. Para mostra, un botón: EEUU está comprando dereitos de emisión en América Latina a un prezo de entre 10 e 15 dólares por tonelada de CO2. A UE pola súa banda estableceu cotas de emisión entre os países membros, de obrigado cumprimento e sometido a penalización. A devandita penalización está fixada nuns 100 euros por tC de exceso de cota (tC = tonelada de CO2). España incumpre sistematicamente e debería pagar unha pasta…Pero a UE tamén acepta evitar a multa a través da compra de dereitos de emisión a terceiros países segundo o sistema ETS (Emisión Trade Scheme). E o “mercado” está por baixo dos 20 euros/tC .

Se se aplicase unha taxa de gravame por emisións de CO2 de 100$/tC, os prezos de consumo das diferentes formas de enerxía incrementaríanse como mostra a táboa:

Pero estas cotas non parecen pór nerviosa á industria de xeración. Agradécese a sinceridade dalgúns expertos, como Johnson e Keith (Universidade de Carnegie Mellon) cando afirman que a industria de xeración non considerará rendible a captura de CO2 mentres as taxas de emisión non superen os 225 $/tC. O estudo de Jonhson&Keith concorda co de Karki et al (“Substitution and Price Effects of Carbon Tax on CO2 Emissions- “ Efectos dos prezos das taxas de emisión de CO2 sobre a substitución de tecnoloxías de produción”- tradución interpretada). Din Karki et allii:

Oito anos despois da súa aceptación, o protocolo de Kyoto entrou en vigor o 16 de febreiro de 2005. Respecto do seu cumprimento, é imperativo explorar as distintas opcións existentes para reducir as emisións de gases de efecto invernadoiro, substituíndo os combustibles fósiles por outras opcións (por exemplo, combustible nuclear e fontes renovables) como fontes de xeración de enerxía. A política de gravames de prezos de produción parece ser a máis adecuada para conseguir reducións significativas na emisión de CO2. Para iso, recomendamos a súa penalización mediante a fixación dunha taxa por emisión. A imposición desa taxa incentivará a xeración de enerxía mediante enerxías renovables… A isto chamámoslle “efecto de substitución”. Como corolario da súa implantación, os prezos da enerxía xerada a base de combustibles fósiles incrementaríanse, o que reduciría a súa demanda. Este efecto é o que chamamos “efecto dos prezos”… Neste artigo examinamos os efectos de substitución e prezos, consecuencia da imposición dunha taxa por emisións de CO2 sobre a demanda de enerxía e a potenciación da produción distribuída de enerxías renovables (por exemplo, eólica, biomasa e solar fotovoltaica) nos países en vías de desenvolvemento.

Para que a cousa quede clara, vexamos como está o mercado.

O ECOSUR xestiona na América latina o mercado de dereitos de emisión, e queremos crer que o fai sen ánimo de lucro. Pois ben, en 1997, antes da entrada en vigor do protocolo de Kyoto, a Federation Internationale de l'Automovile (FIA), a xestora do circo da Fórmula 1, comprou ao estado de Chiapas (México) 5.500 toneladas anuais de CO2 durante tres anos ao bonito prezo de... 10 dólares por tonelada!

Poden atopar información e noticias sobre o comercio de emisións na páxina de Carbon Trade Watch.

Máis tecnicamente: A enerxía nin se crea nin se destrúe, só se transforma. E nun sistema pechado (illado) a cantidade neta de enerxía permanece constante.

Menos dá unha pedra. Diría Milton Friedman o inefable: Díxenllo! a cantidade neta de enerxía no noso planeta, considerado como un sistema pechado, consérvase, e tras transformala obtendo capital e benestar, segue estando aí, para volvela a transformar obtendo máis capital e máis benestar. Item máis, a Terra non é un sistema pechado, xa que recibe enerxía electromagnética continuamente do Sol, que pode ser transformada, e radiacións cósmicas que, aínda que de momento non sabemos como transformalas, xa saberemos facelo nalgún momento, xa.

Pero Friedman non tiña nin idea de Física e seguramente esquecera o que lle ensinaron no bacharelato, en particular que hai varias formas de enerxía. Basicamente dúas: enerxía potencial e enerxía cinética. Actualmente e a certos efectos, convén engadir unha terceira, que chamamos enerxía residual (waste energy, na lingua do imperio). Unha forma de enerxía cinética dispersa a nivel atómico-molecular (enerxía térmica), dificilmente aproveitable a non ser que se atope moi concentrada (e xa que logo, non merecedora do cualificativo “residual”).

A enerxía cinética é a forma da enerxía en acción.

A enerxía potencial constitúena as formas de enerxía latente que “esperan” ser postas en acción rendendo traballo. Exemplo: a auga a unha certa altura nun encoro posúe unha enerxía potencial de tipo gravitatorio que ao caer pon en acción unha turbina ou un alternador, que á súa vez se "almacena" como enerxía eléctrica (neste esquema simple, outra forma de enerxía potencial, forma idónea para a súa distribución) que logo se distribúe por unha rede ata un fogar ou unha fábrica onde se transformará en enerxía luminosa nunha lámpada ou en traballo mecánico nun torno.

Outra forma de enerxía potencial é a “enerxía química”, asociada á estrutura química dunha determinada substancia (enerxía que no seu momento foi necesaria para formar unha determinada molécula, por exemplo, de metano) e que pode ser liberada noutra forma de enerxía “aproveitable” mediante unha reacción inducida (por exemplo, a combustión desa molécula de metano nunha atmosfera de osíxeno).

A masa dunha substancia tamén “acumula” enerxía, en cantidades inxentes, como nos ensinou Albert Einstein (E=mc2). A enerxía que potencialmente “é capaz” de liberar un gramo de calquera substancia é de aproximadamente 2,5 millóns de megavatios hora segundo a coñecida fórmula citada. Este é o potencial da chamada “enerxía nuclear”, pero no mundo en que vivimos, dese potencial só podemos aproveitar unha insignificante cantidade, como veremos nun capítulo aparte. Quédanos falar do que chamamos “enerxía residual”. En toda transformación enerxética, parte da forma orixinal de enerxía "pérdese" en forma de enerxía residual térmica (fricción nos eixos dunha turbina disipando enerxía en forma de calor, arrequecemento do aire nas proximidades dunha lámpada ou dunha caldeira de vapor, etc, etc). Isto lévanos ao segundo principio:

Noutras palabras, a enerxía que consumimos ou aproveitamos de forma efectiva provén dun consumo dunha cantidade maior doutra forma de enerxía.

As funcións metabólicas tamén esixen un consumo de enerxía. Na función clorofílica, as plantas toman CO2 e O2 da atmosfera e transfórmano en glicosa mediante a absorción de enerxía solar. A glicosa almacena así parte da enerxía solar absorbida en forma de enerxía potencial química (contida nela), que, posteriormente, a planta, ou un herbívoro tras a súa inxestión, metabolizará, transformándoa así noutro tipo de enerxía ou realizando traballo mecánico. Pero en cada transformación, parte da enerxía orixinariamente procedente do sol disipouse.

Diciamos que Friedman non tiña nin p… idea de física, e aínda que as súas entendedeiras sobrábanlle para o primeiro principio da termodinámica, e utilizalo para extraer as conclusións que quería, o segundo resultáballe un arcano, e seguramente non tivo tempo nin ganas de aprehendelo. (Preferiu gañar diñeiro e palmadiñas nas costas facendo de gurú neocón).

Tras esta longa digresión, imos (outra vez) ao gran: A dispoñibilidade de enerxía neste bendito planeta.

Poden vostedes cuestionar as cifras que imos presentar. Se se quere multiplicar ou dividir por dous ou por dez algunha delas (con sentidiño, vale?) non cambiaría nada cualitativamente. Empecemos polas necesidades enerxéticas da humanidade.

Din os antropólogos que un cazador-recolector xa require unhas 5 Kcal/d (3 para nutrición e 2 para o mantemento do fogar), ou sexa, grosso modo 250 W. Se lles damos crédito, unha sociedade agrícola require un consumo enerxético por habitante dunhas 26 Kcal/d (uns 1.300W) repartíndose en 6 para necesidades nutricionais, 12 para fogar e comercio, 7 para usos industriais e agrícolas, e 1 para transporte. O homo faber xa require 77Kcal/d (aproximadamente 3.800W), 7 para nutrición, 32 para o fogar e o comercio, 24 para industria e agricultura, e 14 para transporte. E para chegar onde estamos, o homo tecnologicus necesita unhas 230 Kcal/d (uns 11.000W) repartidas en 10 Kcal/d para nutrición, 66 para o fogar e actividades comerciais, 91 para usos industriais e agrícolas, e 63 para o transporte.

A data de hoxe, entre os 6.500 millóns de seres humanos que poboan a Terra, coexisten connosco, os "amos brancos" (clase homo tecnologicus), colectividades de cazadores-recolectores, agrícolas, e industriais. As desigualdades na repartición de consumo enerxético son enormes entre distintos pobos, pero para que teñan datos doutras fontes, contámoslles algunhas cousas que apunta o informe International Energy Outlook 2005:

Se democratizásemos o consumo enerxético mundial aos 6.000 millóns de habitantes actuais do planeta, nivelándoo ao consumo estándar dos países desenvolvidos (poñamos 10 quilovatios por persoa, para non complicarnos coas contas), resulta que a data de hoxe habería que xerar 10 kW/persoa x 6x109 persoas = 60 Terawatios: Máis de 6 veces a xeración actual! Se para o ano 2030 cúmprense as previsións de crecemento de poboación ata os 9.000 millóns de persoas, mesmo considerando que o consumo enerxético non crece, pero se os envexosos terceiromundistas seguen empeñándose en vivir como nós, habería que multiplicar por dez a produción actual!

O combustible fósil máis limpo é o metano. E cada quilo de metano que queimamos supón a emisión de 2,75 quilos de CO2 (a combustión do metano responde a unha reacción 2CH4 + 2O2 + calor => 2CO2 + 2H2O , isto é, cada mol de metano -16 gramos- dá lugar a un mol de CO2 -44 gramos-). Segundo se alarga a cadea do hidrocarburo, crece a súa taxa de emisión de CO2, sendo de 3 para o butano e pouco máis para o propano. O octano é o combustible máis enerxético do sistema en explotación (C8H10)…

James Lovelock (o papá da hipótese Gaia), un competente químico especialista en fenómenos atmosféricos, advírteo:

Non sería ningún drama cósmico, desde logo, pero a Vdes. non lles gustaría que lle sucedese aos seus tataranetos, a que non? Aínda que nos tataranetos pénsase tanto como nos tataravó, a que si? Pois, ao peor, non hai que esperar tanto.

Ao fin chegamos ás “enerxías alternativas” e ás alternativas enerxéticas! Empecemos polas “enerxías alternativas”

A cuestión é, novamente, o maldito mercado, e o engano continuado co que os novos sectores emerxentes, os novos lobbies das “enerxías alternativas”, tratan de confundir á opinión pública… ou arrimar a brasa á súa sardiña.

Culpables tamén deste engano, son os nosos gobernos que non se toman realmente en serio este problema e propoñen medidas cuxo único obxectivo é acalar á opinión pública. Por pór un exemplo próximo, a Xunta de Galicia, anuncia o día 7 de Xuño do presente ano que Galicia reducirá 12 millóns de toneladas de emisións de CO2, para o que investirá 346,7 millóns de euros e só tres días despois, déixanos atónitos coa seguinte noticia: A Xunta planifica investir 16.000 millóns en estradas ata 2020.

Todos os informes encargados polas axencias supranacionais, nacionais ou corporativas, fan fincapé na necesidade do fomento das “enerxías alternativas”, pero non na necesidade dunha alternativa enerxética. Así, verán Vdes, que algúns informes encargados pola CEE, distintos gobernos de países tan variados como os EE.UU. ou España, falan da enerxía eólica, a enerxía solar, os biocombustibles, ata do revival da alternativa nuclear, como “alternativas enerxéticas”

Empecemos pola última en saír á palestra, e a máis débil:

Non hai que teclear moito para mandar ao corno esta primeira alternativa. Dise que a biomasa é unha “enerxía renovable” e non contaminante. Din que é renovable porque o seu ciclo de produción é relativamente curto, que non contribúe a incrementar a cantidade de CO2 na atmosfera porque, grosso modo, a cantidade de CO2 que emitiría a biomasa tras ser queimada nunha central sería, pouco máis ou menos, a cantidade de CO2 que fixaría durante o seu cultivo. Isto é falazmente certo.

En 2003, o biólogo Jeffrey Dukes (Universidade de Utah, EE.UU.) calculou que os combustibles fósiles que queimamos nese ano formáronse en tempos prehistóricos a partir de materia orgánica "que contiña 44x1018 gramos de carbono, o cal é máis de 400 veces a produtividade primaria neta da biota actual do planeta". Pode verse un resumo deste traballo aquí.

Para dicilo claramente, iso significa que no ano 2003 utilizamos o equivalente a catro séculos de plantas prehistóricas (incluíndo o fitoplancto). Ou que cada día usamos o equivalente en combustibles fósiles de toda a nova materia vexetal que tarda máis dun ano en crecer sobre a terra e os océanos.

Tamén segundo este informe, necesítanse 98 toneladas de biomasa prehistórica, para obter 4,87 Kg. de petróleo e convertelo nun galón de gasolina.

Pero falemos de biocombustibles. Calquera planta interesante para a xeración de biomasa ten, no mellor dos casos, un ciclo de crecemento bianual (dúas colleitas ao ano). Pero resulta que a cantidade de CO2 que fixou esa planta ao longo de catro ou seis meses de crecemento, queimaríase nunha central de xeración nun minuto escaso. E a demanda de enerxía é constante.

Cos chamados biocombustibles, bioetanol e biodiésel, pasa outro tanto do mesmo: o ciclo de xeración de biomasa susceptible de ser transformada en biocombustible é larguísimo comparado co seu ciclo de transformación en enerxía (medio ano fronte a un minuto). Ademais, o seu proceso de produción leva emisións adicionais de CO2 derivadas do consumo enerxético que requiren os procesos de roturación de terras, abonado (incluíndo as emisións derivadas do proceso industrial de produción dos abonos), cultivado e transformación. Pero todas estas consideracións son pecata minuta:

Como consecuencia da fabricación de biocombustibles (e grazas ás “grazas“ do “libre mercado” e a lei da oferta e a demanda) asistimos á subida dos prezos do trigo, o millo, a soia, etc. etc. A este respecto, voilà outra entrega das prometidas Horror Stories do bo do Profesor Bartlett:

Un inciso. O estudo en cuestión foi dirixido por R. Righelato e poden lelo ampliado aquí, aparte de consultalo en Science. Advertímoslles que o comentario de “Público” é meramente xornalístico. E os xornalistas, xa se sabe, aínda cando se "especialicen" en divulgación científica, sempre adoecen de falta de rigor.

Por iso cando lean no comentario que “parte da comunidade científica opina…”, non llo crean. Non é exacto, a non ser que se inclúan como opinións da comunidade científica as dos escribáns pagados por e para. Pero a opinión da comunidade científica informada e que dedicou un mínimo de tempo a analizar a cuestión é unánime: os biocombustibles, como “alternativa”, son unha p… merda.

Nunha gráfica aparece a evolución dos prezos do trigo brando, o millo e a cebada na lonxa de cereais de Barcelona, onde se ve como eses prezos evolucionaron desde xuño a outubro de 2007 respectivamente de 150 a 285, 150 a 253, e 125 a 252 euros por tonelada. Para acabar esta glosa desa noticia destacamos:

E porque unha imaxe vale máis que mil palabras (para o que non quere escoitar nin ler, seguro), empezamos cunha foto extraída do Practicum elaborado no período 2006-2007 por Dª. Mariana Ballenilla, asociada á Área de Economía, Socioloxía e Política Agraria da Universidade Miguel Hernández de Alacante, baixo o título:

“Biocombustibles: Mito ou realidade”

No resumo deste traballo podemos ler:

Por certo, que na páxina 51 deste estudo dáselle a razón ao bo de Bartlett no que se refire á taxa de retorno enerxético do “bioetanol” producido en base ao millo. Con todo, nas páxinas seguintes, preséntanse taxas de retorno enerxético positivas para o “bioetanol” en base á cana de azucre (desgraciado Brasil!), o aceite de palma (Pobres selvas de Borneo!) e a soia (Quo vadis, selvas do sur este asiático, a miña pampa arxentina, a miña amazonia!). Léano e boten unha ollada as ligazóns web que aparecen na bibliografía dese estudo.

Pero sigamos botando as nosas contiñas. A cana de azucre é con moito o cultivo máis rendible para producir biodiésel: uns 6.000 litros por hectárea cultivada, o que veñen ser uns 38 barrís por hectárea.

O amigo americano di que eles soiños consomen 13 millóns de barrís por día só nos seus vehículos, logo o amigo americano tería que dedicar á produción de biocombustibles unhas 340.000 hectáreas para cubrir a súa subministración dun día!

Imaxinemos que unha transnacional ianqui desas consegue unha variedade de cana de azucre modificada xeneticamente que rendese catro colleitas ao ano. Pois ben, os nosos bos amigos necesitarían dispor para eles soiños de 41 millóns de hectáreas para mover “sostiblemente” os seus coches. Iso vén ser o 4% do conxunto da superficie emerxida do planeta (0,4 millóns de km2 fronte a un total de 10 millóns)

Case a metade da extensión do seu país. E estas contiñas facémolas sobre o total de terras, non sobre as terras cultivables en xeral, nin sobre as aptas para o cultivo da cana de azucre en particular.

En canto ao desiderátum da CEE de conseguir que o 10% do consumo de carburantes para automoción proceda de "biocombustibles", as contas xa as fixo a OCDE, e recólleas a nosa M. Ballenilla no seu citado traballo. Voilá:

Un dato para a esperanza: “Os cálculos para a Unión Europea exclúen o etanol para o viño”. De boa nos libramos… de momento!

As repercusións que ten e terá o uso dos biocombustibles xa comezan a reflectirse case antes de empezar a utilizalos. A historia tristemente repítese. Os países pobres ven como os prezos dos alimentos básicos se disparan sen que repercutan nin un céntimo no agricultor. Non poden comprar cereais básicos para a súa alimentación, mentres uns poucos, nos países ricos, fan un gran negocio. Repasemos esta noticia do diario El País do 11 de Abril deste ano:

Lamentablemente a UE parece que non ten intención de dar marcha atrás no seu afán de fomento do uso de biocarburantes como aditivos/sustitutivos para a automoción, a pesar das nefastas consecuencias que está tendo a industria do bioetanol e o biodiésel sobre os prezos alimentarios. Non será por falta de informes respecto diso. Aquí teñen outro.

O seu papel neste campo é, e debe seguir sendo, marxinal. Non deixa de ser un importante recurso enerxético en sociedades pouco desenvolvidas, pero a súa xestión é delicada. Recorden a deforestación provocada en Uganda polas queimas de madeira duns miles de refuxiados do conflito de Ruanda, para meros efectos de subsistencia. Unha cousa é a reciclaxe dos bagazos da colleita da uva, o aceite, cascas de avelá, restrollos de colleitas ou o que queiran Vdes., para producir biocarburantes ou ser queimados en centrais próximas ás explotacións agrarias para reducir os custos da explotación. Outra cousa é desvirtuar a produción agraria para que o lobby se forre sen que lles importen as consecuencias do seu negocio.

Quen ten interese en fomentar o consumo de biocombustibles? Resposta: o lobby do sector. Pensen que en Europa, o consumo dun millón de barrís diarios de biodiésel, ao prezo do barril de cru na actualidade, supón uns 90 millóns de euros …ao día! Se o beneficio fose dun 10%, serían máis de 9 millóns de euros ao día a repartir entre unha decena de produtores. Non creo que Vde. gañe a metade desa cantidade na súa vida, aínda que quizais me equivoque. Nós, hai meses nos que non o conseguimos…

En fin, que cada quen arrima o brasa á súa sardiña. O último do último en “biocarburantes” é a produción de biodiésel a partir do plancto mariño. Algunha empresa, de cuxo nome non queremos acordarnos, postula a produción masiva de plancto a tales efectos. E por suposto, cabe esperar que estean pensando en “granxas mariñas” (cuestión de economía, rendibilidade e a única posibilidade de produción masiva e alternativa). Chachi piruli.

Este capítulo despáchase máis rápido aínda, porque o hidróxeno non é unha fonte primaria de enerxía.

Isto é, non hai hidróxeno libre no noso planeta. Hai moito, si, pero en forma de auga. Polo tanto, dispor de hidróxeno libre para xerar enerxía, require enerxía para a súa produción.

A Primeira Lei da Termodinámica dinos que para obter 1Kwh de enerxía da combustión de hidróxeno libre, require canto menos 1Kwh de enerxía para producir o hidróxeno a partir da auga. E a Segunda Lei dinos que a Primeira Lei é moi optimista, porque parte da enerxía investida para xerar hidróxeno libre vaise disipar en forma de enerxía residual, e parte do potencial enerxético da combustión do hidróxeno tamén se disipará.

A pila de hidróxeno é o dispositivo que realiza estas funcións (hidrolizar a auga e “queimar” o hidróxeno xerado para producir enerxía). A eficiencia das pilas de hidróxeno é moi alta (un 50-60%), e espérase incrementar esa eficiencia ata un 85%.

Considérase moi interesante explotar as posibilidades desta tecnoloxía ligando a produción de hidróxeno libre a fontes de enerxía renovables. Deste xeito, obtendo hidróxeno libre a partir dunha fonte primaria de enerxía limpa e renovable como a eólica, pódese almacenar enerxía limpa en pilas de combustible de fácil distribución aos sectores que o demanden (automoción, por exemplo).

Por deixar unha porta aberta a unha futura “economía do hidróxeno”, estase traballando en métodos de xeración de hidróxeno mediante bacterias que metabolizan compostos hidroxenados liberando este gas. De momento son ensaios de laboratorio e este tipo de biotecnoloxía está moi lonxe de facerse realidade, non existindo ademais estudo ningún acerca do seu potencial, isto é, que cantidade de “barrís equivalentes de petróleo” puidesen esperarse (razoablemente) do seu desenvolvemento a nivel industrial.

Para algúns é a eterna “prometedora” fonte de subministración de enerxía. Pero adoece de serios problemas para constituírse nunha alternativa enerxética á demanda actual.

Os sistemas fotovoltaicos (FV) non poden fornecer enerxía en todo momento (pola noite, en días nubrados …), o que lles incapacita como única fonte de subministración industrial ou doméstica.

O uso de baterías como sistema de almacenaxe de posibles “excedentes” da produción para o seu emprego nesas situacións é unha opción. Pero as baterías incrementan enormemente o custo inicial do sistema e o seu mantemento, redundando nun incremento notable do custo nivelado do kWh producido, ademais de converterse ao cabo da súa vida útil nun residuo altamente contaminante.

Ademais, adúcese que o custo da enerxía FV non é competitivo. É verdade. Pero é unha verdade moi “pequeniña”.

A data de 2005, a Axencia Internacional da Enerxía presentaba os seguintes custos de instalación e de xeración para diferentes tipos de centrais:

Os prezos da enerxía son diferentes en distintos países, sensibles á política enerxética local e sistemas económicos nacionais. Esa é a causa do abano dos prezos de custo que se aprecian na táboa para a mesma tecnoloxía. Así mesmo, os datos da IEA teñen en conta a varianza da taxa de desconto entre o 5% e o 10%. Os prezos do kWh non inclúen os custos de transmisión e distribución, nin os custos por emisión de gases de efecto invernadoiro.

Seguiremos falando da proxección futura dos custos de produción FV e aínda que os problemas que presenta esa tecnoloxía como fonte alternativa capaz de satisfacer a crecente demanda actual de enerxía parecen insalvables, estos sistemas de produción conectados á rede poden contribuír notablemente á redución das emisións de CO2 cun custo nivelado de produción moi interesante, competitivo en determinados lugares cos custos de xeración nas centrais convencionais e as modernas centrais térmicas de ciclo combinado, e cunha proxección futura de custo nivelado inferior a estas. En xaneiro de 2007, o Ministerio Federal de Medio Ambiente, Conservación da Natureza e Seguridade Nuclear da República Federal de Alemaña, o país europeo con maior implantación de produción FV, emitiu un informe sobre os custos das enerxías renovables, onde se di que en 2005 estas enerxías supuxeron o 10,4% da produción total de Alemaña, e contribuíron a rebaixar en 38 millóns de toneladas as emisións de gases de efecto invernadoiro, isto é, case 2/3 da redución total de emisións alcanzada (60 millóns de toneladas)!

Volvendo aos prezos, o Department Of Energy (DOE) do goberno norteamericano presenta no seu estudo estratéxico “Solar Energy Technologies Program: Multiyear program plan 2007-2011” que se pode ver aquí, unha estimación dos custos da enerxía solar FV para o período 2007-2011, de acordo co concepto LCOE (Levelized Cost Ouf Energy), custos nivelados para ter en conta o investimento inicial no centro de produción, o seu tempo de vida útil, a capitalización do investimento, os custos de operación e mantemento, etc. O estudo considera diferentes centrais FVs: domésticas (illadas, con sistema de almacenamento por baterías), xeración distribuída en rede e xeración centralizada en rede.

Os sistemas domésticos de xeración “autosuficiente”, illada da rede, teñen un alto LCOE, fundamentalmente debido a custos de Operación e Mantemento (O&M) fortemente afectados pola esixencia de contar con baterías de almacenamento. No en tanto, en lugares remotos e illados con boas condicións de insolación, estes sistemas son moi competitivos, e ata a única alternativa.

Pero os sistemas domésticos conectados á rede empezan a ser moi atractivos. As casas dotadas con estes sistemas producen enerxía para o seu propio consumo. No caso de que a produción sexa maior que o consumo, o exceso inxéctase á rede xeral de distribución eléctrica, mentres que no caso de que a produción propia non sexa suficiente (ou non haxa, como ocorre nas horas nocturnas), o sistema conmuta para tomar da rede a demanda instantánea. A táboa adxunta mostra os distintos parámetros de custo dun sistema deste tipo, supostamente instalado en Phoenix (Arizona), segundo recolle o citado informe do DOE.

Como se aprecia na última fila da táboa, o custo nivelado do quilovatio hora listo para o consumo doméstico (corrente alterna á mesma frecuencia da rede xeral) é duns 30 céntimos de dólar (c$), esperando que o seu custo resulte de 15 c$ en 2015 e 9 c$ en 2020. De ser isto así, en 2015 alcanzaríase a paridade de prezo nivelado do kW fotovoltaico co prezo do kW procedente da rede. E sería un 50% máis barato en 2020!

Isto non é ciencia ficción. General Electric prevé a paridade de prezos coa rede en 2015 nas zonas insoladas dos EE.UU. (como Arizona). A paridade de custo coa rede xa se dá en Italia desde 2006, segundo a oficina de estatísticas (Eurostat) da CEE. Véxao aquí. Italia está moi ben insolada, e a produción FV chega a 1.600 kWh/m2 ao ano (en Sicilia máis: 1.800 kWh/m2). Ademais, a paridade xa ten conseguido e superado en rexións como Hawai e outras illas en razón aos altos custos nivelados de produción de enerxía en base a combustibles fósiles.

En canto a produción FV concentrada e en rede, para unha central de entre 10 e 15 MW instalados, os custos nivelados de enerxía en Arizona estímanse en 2005 nunha banda entre 15-22 c$/kWh (segundo gastos de financiamento do investimento en planta), con estimacións para 2015 e 2020 respectivamente entre 10-15 e 6-9 c$/kWh.

Desde logo, a evolución da tecnoloxía FV e o crecemento da súa implantación está facendo baixar moi rapidamente o custo do kWh producido por esta tecnoloxía. E a evolución dos prezos do petróleo e gas natural están disparando o prezo do kWh producido nas centrais térmicas convencionais!

No nº 15 da revista Advances in Solar Energy (2003) poden ler un artigo de R. Sims baixo o título “The renewable energy response to climate change” onde estima que a conversión fotovoltaica podería chegar a xerar entre 2,5 e 80 TW, no suposto que se dedicasen á instalación de paneis solares entre o 1 e o 10% das terras do planeta que non son aproveitadas, supondo unha eficiencia de conversión do 10%. Aínda que a revista é seria (no seu ámbito), está editada pola American Solar Energy Society Inc. Por contrastar este aserto, ofrecémoslles a opinión doutro: o Sr. Lawrence O. Williams, experto químico no campo dos combustibles, explosivos e propelentes. Traballou para a industria aeronáutica (Lockeed Martin, dúas veces gañador do premio Inventor do Ano en devandita compañía). Recibiu da NASA o premio á Mellor Aplicación Orixinal de Novas Tecnoloxías pola súa contribución á aterraxe da nave Viking na superficie de Marte. É consultor do Departamento de Enerxía dos EE.UU. na área do hidróxeno e outras fontes alternativas de enerxía, etc, etc, etc. Entre outras cousas, no seu libro “An End to Global Warming” fai un reconto do potencial da conversión fotovoltaica nos EE.UU., concluíndo que, considerando unha eficiencia de fotoconversión do 5%, a instalación de paneis solares en 90.000 km2 de superficie (o 1,12% da superficie total do país) cubrirían toda a súa demanda enerxética. A localización óptima sería nos estados de maior insolación (Indiana, Novo México, Arizona e sur de California). Pero coidado: Williams advirte que o despregamento de tal cantidade de paneis tería efectos climáticos notables ao incrementar o albedo (reflexión) dos estados involucrados. Estes arrefriaríanse e o resto dos EE.UU. quentaríase.

O informe do GCEP da Universidade de Stanford do verán de 2006 (An Assessment of Solar Energy Conversión technologies and Research Opportunities) permite crer sensatamente que os requisitos de terras dedicadas a granxas solares poden rebaixarse notablemente, xa que a eficiencia de conversión fotovoltaica está incrementándose de ano en ano: alcanzouse o 40% para tri-heterouniones de GaInP/GaAs/Ge con concentración solar.

Por outra banda, no referido informe faise un reconto doutras opcións tecnolóxicas prometedoras para “cultivar” (harvesting) enerxía solar. Algunhas delas pouco coñecidas como as rectenas. As rectenas son antenas rectificadoras capaces de captar directamente a enerxía solar converténdoa en corrente continua (DC). O seu tamaño é da orde da lonxitude de onda da radiación a captar, é dicir, entre 100 e 1000 nanometros, o que permite a súa integración masiva en paneis. Estes paneis serían de moi baixa reflectividade. A súa eficiencia de captación supera o 85%, e o reto tecnolóxico máis importante está no desenvolvemento do sistema de rectificación ás frecuencias (ópticas) involucradas (de centos a miles de Terahertzios).

Tamén en fase de experimentación atópanse os paneis cromatofóricos. Estes paneis pretenden simular a función clorofílica para captar enerxía solar mediante pares de microantenas de proteínas pigmentadas (cromatóforos) conectadas a centros de reacción onde a colleita de enerxía convértese en electricidade. Poden descargar un libro sobre este último campo, de forma gratuíta (tras un rexistro moi simple) aquí, ou atopar un sinxelo deseño dunha célula solar de clorofila no artigo de J.C. Ludlow “A chlorophyl solar cell”openbook.php?record_id=12068&page=45" , publicado en The Physics Teacher, Vol 40, nº 4, pgs 230-232 (1982).

O catálogo de solucións tecnolóxicas para a conversión solar de enerxía inclúe outros sistemas, como os xeradores termoeléctricos (Peltier, Seebeck ou Stirling) alimentados por concentradores solares, plantas térmico-solares, etc,etc.

Outra “alternativa” que non é tal. A enerxía eólica é limpa, sen dúbida. Non é que estea exenta de emisións de CO2, aínda que comparte coas enerxías fotovoltaica, hidroeléctrica, mareomotriz e nucleares de fisión e a futurible de fusión que as emisións de CO2 por kW xerado débense á repartición das emisións de CO2 ocasionadas pola construción das centrais de xeración (e, no caso das nucleares ou a baseada en hidróxeno, da xeración do combustible), repartidas entre a produción enerxética estimada para estas ao longo do seu ciclo de vida.

A enerxía eólica é limpa, coa excepción indicada. Pero non é alternativa porque a súa capacidade de xeración é moi limitada. Para que se fagan unha idea, poden consultar na páxina da Rede Eléctrica Española cal é a situación actual da xeración eléctrica de orixe eólica, así como datos históricos. Resumímoslla, aínda que lles recomendamos que o comproben Vdes. mesmos.

Isto é así porque Eolo é bastante caprichoso: sopra cando lle dá a gana e coa intensidade que lle apetece. A actual tecnoloxía de xeración eólica demanda ventos soprando con velocidades entre os 5 Km/h ata os 90 Km/h. Ocorre que coa tecnoloxía actual, a potencia xerada por un certo tipo de xerador depende do cubo da velocidade do vento.

Os parques eólicos caracterízanse pola velocidade media sostida de vento. Imos ver cal é a eficiencia de produción dun aeroxerador moderno, como o Nordex N90 (potencia nominal de 2,3 MW, hai poucos tan avanzados en Galicia). A gráfica da dereita mostra o seu poder de xeración en función da velocidade do vento.

A produción dun aeroxerador crece co cubo da velocidade do vento, pero cos seus límites. Ata que o vento non alcanza os 5-10 Km/h, a súa produción é ridícula, crecendo co cubo da velocidade do vento ata que este alcanza os (aproximadamente, segundo o tipo de aeroxerador) 50 Km/h. A partir desta velocidade, as pas do rotor se deforman para manter a integridade do xerador, que se mantén operativo co seu máximo rendemento ata alcanzar (aproximadamente) ventos duns 90 Km/h, superados os cales, o xerador debe bloquearse e deterse.

Os técnicos cualifican un parque eólico en diferentes categorías, desde o tipo 1 ao tipo 6. Os diferentes tipos de parque clasifícanse en función das velocidades medias sostidas de vento, menores canto menor sexa o índice. Nun parque tipo 1, só ocasionalmente pódense esperar ventos sostidos de 20 Km/h, e segundo sobe o índice do parque, a expectativa de ventos a velocidades altas vai sendo maior. A táboa seguinte dá conta da eficiencia de xeración de diferentes tipos de parques para determinadas velocidades de vento sostido tomando como referencia un parque tipo 6 (cunha velocidade “moderada” de vento):

Aclaremos o significado da última columna: a 29,5 Km/h, un muíño Nordex N90 xera 2,2 MW, pero se a velocidade do vento caese a 23 Km/h, farían falta dous muíños (duplicar a extensión do parque) para conseguir a mesma potencia, e a 20 Km/h, multiplicar por catro o asunto. Pero a Iberdrola Renovables ou a Eurovento dálles absolutamente igual a extensión dun parque eólico, os petróglifos e mámoas que haxa que destruír, os paxaros, os cabalos, a flora e todo… só seguen ao seu Deus: A conta de resultados.

Certo que Milton Friedman argumentaría que don't worry, be happy, o desenvolvemento tecnolóxico e o sacrosanto mercado xa conseguirán que estas limitacións sexan superadas.

Pero miren Vdes.: non é así. A estimación científica do potencial de xeración de todos os ventos no planeta, independentemente da súa velocidade e da cota de altitude e localización xeográfica na que se atopen (no Himalaia, na Antártida, no Tibet, no Océano Glacial Ártico ou en metade do Pacífico) non podería superar os 1200 Terawatios. Iso é moito máis da demanda enerxética mundial! , insistiría o noso querido Milton. Porque o Sr. Friedman ignora o reto que supón aproveitar o 1% do teórico potencial eólico, ou sexa, conseguir 12 Terawatios de enerxía.

Outra conta da vella: cada Nordex N90 consta dunha torre de entre 90 e 110 metros de altura, 3 pas de 45 metros de lonxitude, un alternador e un conversor a alta tensión, que esixen unhas 150 toneladas de aceiro, 10 toneladas de cobre, 30 toneladas de fibra de vidro e unhas 1000 toneladas de formigón para o baseamento.

A enerxía eólica non é de fiar, porque Eolo é moi caprichoso, e a demanda enerxética ten unhas pautas que non coinciden a miúdo cos caprichos deste Deus gordecho e fazuleiro. Uns picos horarios que non se corresponden cos ventos catabáticos (que son os máis “regulares”, os xeostróficos son aínda máis veleidosos). A industria non vai adaptar a súa produción aos caprichos do gordechiño de marras, nin Vdes. o consumo doméstico do seu fogar. Se Vde. tivese un aeroxerador na súa casa (electrificada) e tivese que guisar na súa vitrocerámica cando non sopre o vento, cagaríase nese Deus asubiador (in)competente na materia a que si? E se vai frío e o cabroncete de Eolo está roncando, tería que renunciar a pór a calefacción ou acender unha lámpada, e pensaría seriamente en volverse abonar a Unión Penosa, seguro que si.

Por iso a xeración eléctrica eólica deriva a súa produción en todo momento á rede de distribución en alta tensión, que se consome a través da rede xeral de distribución segundo a demanda (en España, Portugal, Marrocos, Francia, Luxemburgo… O mercado da enerxía está moi globalizado). A rede de alta tensión intenta regular a produción segundo a demanda existente en cada momento, tanto da xeración hidráulica, eólica, ou térmica de ciclo combinado. Con problemas: non se pode parar un reactor nuclear así como así, nin unha central térmica de ciclo combinado.

Pero como a enerxía eólica é limpa e barata, non seremos nós quen postulemos o seu rexeitamento. Pero si condicionar a súa implantación en base a unha serie de consideracións. A guerra é un asunto moi serio para deixala en mans dos militares, dicía Churchill. Pois igualmente, a xeración de enerxía no contexto actual é un asunto moi serio para deixalo en mans das eléctricas, dicimos nós. E referímonos tanto á nuclear (xa lle tocará a quenda) como á eólica ou calquera das “alternativas”.

A produción de enerxía eólica é un negocio, en parte grazas ás subvencións e tamén ao mercado das cotas de emisión de CO2. Os apóstolos de Milton conseguiron mercantilizar ata a produción de merda! E ata nos parecería ben se non estivese favorecido por argumentacións de “utilidade pública”, ben arroupadas con subvencións (tamén públicas), complementadas por expropiacións forzosas de terreos (comunais ou privados), obviando calquera tipo de consideración paisaxística, ambiental ou de intereses socioculturais. Vde. xamais consumirá “enerxía limpa” co actual sistema de distribución en rede. Vostede consumirá quilovatios hora, dos cales, a porcentaxe de quilovatios limpos será “exactamente” a porcentaxe de quilovatios limpos inxectados en rede polas industrias de xeración. Enerxía eólica si. Pero tería Vde. que estar seguro que consome enerxía eólica cando a produción o permita. Iso suporía negar a súa produción ás industrias que as inxectan en rede como parte fundamental do seu negocio.

Por suposto que axustar a produción local á demanda local é un imponderable. Os centros distribuídos de xeración deben estar interconectados mediante un sistema de conmutación en cada central de produción que derive á rede de interconexión os excedentes de produción en cada punto para ser consumidos alí onde a produción local non alcance a demanda instantánea.

Deste xeito, catro muíños de última xeración (3 MW de potencia nominal) satisfarían a demanda enerxética duns 1.000 fogares (considerando unha eficiencia do 25% e un consumo de 3 kW por fogar) a prezo de custo se a iniciativa é pública.

Pero á “produción distribuída” dedicámoslle un capítulo enteiro ao final deste traballo. Sigamos, pois, coa enerxía eólica.

Por mostrar algún dato máis: A data de 2005, os custos de xeración do Mwh de enerxía eléctrica segundo o tipo de central era o seguinte:

(Estes custos fluctúan segundo as políticas de subvencións e estratexias enerxéticas dos distintos gobernos. Non inclúen os custos de emisión, transmisión ou compra de emisións de gases de efecto invernadoiro).

A previsión de evolución destes custos pode facela ata Rappel (sen equivocarse) tendo en conta que o carbón, o gas e o uranio son recursos limitados (como Milton Friedman está felizmente morto, permitímonos esta "impertinencia"), os prezos da xeración eléctrica no futuro próximo en base a estas fontes tenderán aos máximos da táboa (ou os superarán). Con todo, os da eólica xeneralizaranse (e baixarán) ao mínimo da táboa (outro tanto para a solar, pero o seu custo é “abusivo”, e o será por moitos anos).

Só a enerxía hidráulica pode xerarse baixo demanda, abrindo ou pechando a “billa” do xerador. Pero díganlle vostedes a Villar Mir que peche a billa das súas centrais hidroeléctricas porque sobra enerxía neste momento… E que van comer os meus fillos? Respondería el… Todas as empresas involucradas no negocio enerxético, xeran todo o que poden, durante todo o tempo que poden, porque son empresas cuxo único obxectivo é a súa conta de resultados. Abandeiran campañas para enchernos os oídos con frases que a todos nos gustaría crer: “IberTrola renovables”, “Pásate á enerxía verde”, “Coches ecolóxicos”… Pero son máis falsas que un billete de 6 euros.

Para mostra un botón. Volvamos á páxina de Rede Eléctrica Española e vexamos a produción eólica do 12/12/2007:

Aínda que o parque eólico español, ten unha potencia instalada de 13.322 MW vemos que a enerxía producida este día, varía entre un máximo de 4.502 e un mínimo de 1.392 MW. É dicir, menos dun terzo da potencia instalada. Consulten vostedes outros días e verán como o rendemento xeral rolda a cuarta parte da potencia instalada.

O potencial eólico mundial é enorme. Segundo C. Archer e M. Jacobson, do Departamento de Enxeñería Civil e Ambiental da U. de Stanford, a distribución mundial de ventos de clase 3 (máis de 24 km/h) a 80 metros de altitude supón un potencial eólico de 72 TW. Coa tecnoloxía actual, a captación do 20% dese potencial cubriría (a baixo custo) as necesidades de enerxía mundiais. Poden ver mapas de velocidades a 80 metros de altitude e o informe completo realizado na Universidade de Stanford.

Polo tanto, o sector eólico tamén fai as súas contas. Como exemplo, poden Vdes atopar o último informe da European Wind Energy Association (2007), baixo título “Delivering Energy and Climate Solutions”.

A Unión Europea tomou unha posición favorable á xeración en base a enerxías renovables. No que respecta á enerxía eólica, espera pasar dunha actual xeración de 56 GW a finais de 2007 a 180 GW en 2020 e 300 GW en 2030 (o 20 % da demanda bruta de electricidade na UE).

Pero a aposta eólica europea leva obrigacións ao sector no referente á conexión en rede que están sendo discutidas, non só no que incumbe a unha regulación normativa conxunta en todo o territorio da UE, senón porque podería afectar ao monopolio de facto dos grandes operadores do sector (sen afectar á industria de fabricación dos equipos, e que beneficiaría extraordinariamente aos consumidores). O quid da cuestión está en que se pretende fomentar a produción distribuída e o consumo in situ da maioría da enerxía xerada. Pero disto falaremos máis adiante.

Pero o caso é que o lobby nuclear postúlase como alternativa, e con forza. Ao seu favor xoga que, no que se refire a emisións de CO2, sen dúbida é unha “alternativa” relativamente limpa. Tamén que as reservas de uranio, e a reciclaxe do plutonio en novas centrais, permitirían alargar as expectativas de garantía de subministración por moitos anos. Existe unha gran disparidade de cifras respecto das reservas mundiais de uranio. Hai quen apunta reservas para uns 40 anos, se toda a produción enerxética mundial se basease neste combustible, ata os que apuntan reservas para varios centos de anos. As diferenzas nestas cifras estriban en que uns computan unicamente o uranio barato de extraer, purificar e oxidar que se explota na actualidade e outros a abundancia natural de uranio na Terra (incluíndo os océanos).

Sabemos que os combustibles fósiles esgotaranse nun prazo máximo de 50 anos ao ritmo de consumo actual, o que fará moito máis competitivos os prezos de explotación dos xacementos de uranio existentes.

O problema da enerxía nuclear son os residuos radioactivos e estes residuos xéranse en toda a cadea de produción.

1. Na fase extractiva, obtense uranio238, que é un elemento radioactivo de media e baixa actividade. Case sempre está acompañado doutros materiais radioactivos como Polonio, Cesio, etc, que tamén son de media e baixa actividade. Para extraelo, hai que remover grandes cantidades de terras, moelas e depuralas para a obtención do uranio238 que se procesará posteriormente. Este proceso, contamina radiactivamente todas as terras ao redor das minas, xa que moitos elementos radioactivos non son recuperables no proceso extractivo, aínda que non representaban ningún perigo no seu estado inicial, baixo terra. Esta fase, por certo, ao utilizar maquinaria convencional, emite CO2 á atmosfera.

2. A continuación hai que enriquecer o uranio238. Por un proceso químico, obtense dióxido de uranio enriquecido U235, que xa pode alimentar ao reactor nuclear e que xa presenta alta actividade radioactiva.

3. No reactor nuclear, a reacción de fisión produce, ademais de enerxía, novos residuos (actínidos) de moi alta actividade e tempo de vida (miles de anos), así como U235 non queimado e de moi difícil reprocesamento.

4. O desmantelamento da central unha vez terminado o seu ciclo de vida é tamén un proceso contaminante, materiais altamente radioactivos que hai que neutralizar e que supón economicamente un desembolso de varios miles de millóns de euros. O custo do desmantelamento, debe ser incluído no custo do kWh producido.

Se estes residuos puidesen ser eliminados, e a seguridade da industria de xeración nuclear fose eficazmente controlada, sen dúbida que as centrais de fisión nuclear poderían ser unha alternativa ao problema enerxético global a máis que medio prazo, paliando ademais de forma eficaz o gravísimo problema da contribución ao cambio climático das emisións de gases de efecto invernadoiro.

Economicamente falando, a "alternativa" nuclear sería factible... se non incorporamos aos prezos de produción os custos de eliminación ou neutralización dos residuos. En EE.UU, tiñan almacenadas no ano 2003 unhas 80.000 toneladas de residuos radioactivos de alta actividade procedentes de 103 centrais nucleares operativas. Polas en traxectoria de escape cara ao sol, a prezo de mercado (Vai por ti Milton!) suporía un custo mínimo dun billón e medio de dólares. Ademais cada ano xéranse máis de 10.000 toneladas de residuos radioactivos de media e baixa actividade.

O custo nivelado dun produto, ten que incorporar todos os gastos necesarios para a súa elaboración. É dicir, incorporar os "custos externos" aos custos de produción. Como se incorporan estes custos ao prezo do kWh nuclear?... Sinxelamente non se incorporan ou se incorporan ao gusto das empresas do sector. Por exemplo, as centrais dos complexos de Sellafield (Gran Bretaña) e A Hague (Bretaña francesa) eliminaron durante moitos anos os residuos verténdoos alegremente por todo o Atlántico Norte, incluíndo a fosa atlántica galega. Saiban Vdes. que ambos os complexos teñen un carácter eminentemente militar: son os subministradores de material nuclear para alimentar as forzas armadas de disuasión británicas e francesas. Por suposto, tamén xeran electricidade: A pasta é a pasta! Ademais de verter os residuos ao mar, son os responsables do 80% da afectación radioactiva da poboación de Europa Occidental. Lean estes estudos en Wikipedia e Global Security.

A forte mobilización cidadá que se xerou en Galicia a principios dos oitenta en contra dos vertidos radioactivos obrigou ao chamado Convenio de Londres, adscrito á Organización Marítima Internacional, a prohibir en 1993 a contaminación nuclear do medio mariño. Recordemos ao Sirius, ao Xurelo, ao Arousa I e ao Pleamar.

Pero a política de vertidos nucleares aos mares e océanos do planeta, ata 1993, foi simplemente espantosa. Para aclarar os seguintes gráficos, digamos que a actividade radioactiva determínase polo número de transformacións que sofre un elemento radioactivo por unidade de tempo e a unidade internacional é o Becquerelio (Bq) 1 Bq = 1 transformación por segundo. Os vertidos radioactivos nos mares e océanos do planeta quedan reflectidos na seguinte gráfica da esquerda (prema nela para agrandala). A unidade é o PBq (1 PBq = 1015 Bq).

Nestoutra gráfica da dereita, pode verse a contribución relativa por países aos vertidos radioactivos nos océanos Atlántico, Pacífico e Artico. Destaca a contribución do Reino Unido no Atlántico Norte, que supón un 77,5% do total. Prema na gráfica para agrandala

E para rematar, os vertidos radioactivos de residuos sólidos no Atlántico nordés, Cantábrico e Mar Báltico en TBq. (1 TBq = 1012 Bq.) Fíxense na fosa atlántica. (35.880 TBq). Prema na gráfica para agrandala.

Na actualidade, os distintos gobernos, axencias e organismos intergobernamentais recoñecen a necesidade de incorporar eses custos externos ao prezo da enerxía nuclear… pero coa boca pequena. De feito, na táboa de custos nivelados para distintas formas de xeración de enerxía, a enerxía nuclear é a máis barata (entre 2 e 5 céntimos de dólar o kWh).

A xestión de residuos española é barata barata. Os residuos radioactivos de alta actividade (RRAA), ben se almacenan “temporalmente” na propia central, ben en depósitos (imaxe do depósito da central de Trillo, á dereita.), ben en piscinas, ou ben, tras ser encapsulados ou vitrificados, lévanse ao depósito do Cabril , onde se almacenan tamén residuos de media ou baixa actividade procedentes de usos médicos, etc, etc.

Esta é a xestión máis económica das posibles a data de hoxe. Unha solución temporal, por suposto, “garantida” por 100 anos, á espera da solución definitiva que se espera nos proporcionen a ciencia e a tecnoloxía ...?

Por certo, O Cabril é un depósito superficial, non profundo, de entre os denominados “sistemas de Almacenamento Temporal Centralizado” (ATC). Vexan unhas fotos das instalacións do Cabril (Córdoba) aquí abaixo:

Comparen O Cabril co ATC de media profundidade sueca:

Poden atopar isto e moito máis neste Plan Xeral De Residuos Radioactivos.

A data de hoxe, o único que se postula como alternativa ao ATC é o AXP: Almacenamiento Xeolóxico Profundo (AXP), isto é, literalmente enterrar os RAA e RBMAs en profundidade baixo estratos xeolóxicos que “garantan” a seguridade permanente de almacenaxe dos residuos. Pero isto é outra verdade a medias. O amigo americano ten en execución unha instalación AXP en Yucca Mountain, e os nosos fineses outra en Oulkiluoto, pero non se prevé que estean operativas ata o 2015-2020. Non deixan de ser “almacéns”. A súa seguridade non a pode garantir ninguén. Se as AXP son tan seguras, porqué non se constrúe unha en Beverley Hills ou en Malibú Beach? quizais porque non son localizacións xeolóxicamente idóneas?, claro. Como tampouco é idónea La Moraleja fronte ao Cabril, obviamente.

Algúns dirán que isto do almacenamento temporal é válido ata que non estean listas as centrais nucleares de IV xeración, as de ciclo pechado, que reprocesarán os actínidos xerados no ciclo de combustión como novo combustible. Isto é, as centrais de cuarta xeración xerarán máis combustible nuclear do que consuman, ou, cando menos, non xerarán residuos radioactivos porque os neutralizarán mediante absorción de neutrones rápidos. Comooorrr? Mentira de novo. A que prezo? Estannos vendendo unha futura tecnoloxía inexistente, e con poucos visos de concretarse a un custo razoable. Claro que é posible estabilizar radiactivamente un actínido mediante absorción de neutróns rápidos. Pero xerar neutróns rápidos é carísimo, e sempre o será. Neste momento, esixe que os neutróns sexan xerados nun acelerador de partículas, un ciclotrón que acelere partículas alfa que á súa vez, tras unha interacción, liberen neutróns rápidos. Os neutróns son partículas neutras (como o seu nome indica) que non se poden manipular senón indirectamente: non poden ser aceleradas por ningún campo de forza coñecido. Logo, aparte dos neutróns “lentos” que se xeran nalgunhas reaccións (de tipo nuclear, por bombardeo de sólidos con partículas cargadas de alta enerxía ou por absorción de enerxía electromagnética por parte de determinados átomos ou moléculas), esquézanse dos neutróns rápidos a non ser que se recorra a grandes instalacións de física de altas enerxías. Carísimo.

En canto á seguridade, as centrais nucleares son bastante seguras, unhas máis que outras, pero cando hai un problema e por desgraza houbo e haberá, a única saída é pór quilómetros polo medio canto antes. Os efectos da contaminación son catastróficos e permanentes. Todos coñecemos casos como Chernóbil e Prypiat, Three Miles Island, Chalk River Laboratories, Windscale, Tokaimura, ... e outros non tan coñecidos como o terrorífico de Mayak, Krasnoyarsk, Seversk (Tomsk-7), Kozloduy. Ou a interminable lista de accidentes nucleares militares. Ou os lugares utilizados para probas nucleares militares como Semipalatinks e ata incidentes de autoría descoñecida, como o de Vela. Greenpeace, publica este calendario de desastres nucleares.

Acabouse o que se daba respecto ao negocio nuclear. Só un mínimo apunte: outro custo externo non incorporado aos custos de produción da enerxía é a repercusión que ten a instalación dunha central nuclear, un tendido de alta tensión, unha central térmica convencional ou un parque eólico nos prezos do chan e vivenda nos seus arredores.

Só no núcleo do sol prodúcese a fusión termonuclear. Isto é así porque, a diferenza da coroa solar, onde a temperatura é duns 6.000º, no núcleo a temperatura alcanza máis de 10 millóns de graos. O hidróxeno está ionizado e os protóns a esa temperatura teñen a enerxía cinética suficiente para chocar (vencendo a repulsión electrostática) fusionándose. No núcleo do sol, cada segundo fusiónanse uns 600 millóns de toneladas de hidróxeno, dando lugar a uns 596 millóns de toneladas de helio. Os 4 millóns de toneladas de masa perdida transfórmanse en enerxía, segundo a coñecida fórmula E=mc2.

(Nota: a emisión solar de enerxía é duns 4x1026 Vatios. Os cálculos teóricos elementais requiren para esta emisión a fusión duns 200 millóns de toneladas de hidróxeno por segundo, pero de feito, no sol fusiónanse 500 millóns de toneladas por segundo). O sol é unha estrela pequena. Con todo, no seu núcleo, a presión (debida á gravitación, dada a súa enorme masa) é inmensa, e a temperatura supera os 10 millóns de graos. Xerar unha pequena estrela na Terra, é pois un oxímoro (estrela…pequena?).

A primeira reacción termonuclear de fusión na Terra ocorreu no atolón de Eniwetok o 31 de outubro de 1952, cando o exército dos EE.UU. detonou a primeira bomba H liberando unha enerxía equivalente á explosión de 10 millóns de toneladas de TNT (10 megatóns). A elevada temperatura necesaria para provocar a fusión do hidróxeno do “enxeño” conseguiuna o detonador, que non era senón unha bomba atómica.

Conseguir unha reacción termonuclear na Terra supón tres requisitos:

1. Unha alta densidade de hidróxeno (hidróxeno ionizado), isto é, hidróxeno a altísima presión, xa que a reacción básica de fusión (catro núcleos de hidróxeno reaccionan secuencialmente para dar lugar a un núcleo de helio con emisión de positróns, neutrinos e liberación de enerxía) é altamente improbable.

2. Moi alta enerxía no reactor, xa que noutro caso, o hidróxeno non estaría ionizado (plasma) e os protóns (núcleos de hidróxeno) excitados non poderían vencer a súa repulsión mutua impedindo a fusión.

3. Un alto tempo de confinamento do combustible no reactor, o plasma “quente” ten que estar confinado no reactor o tempo necesario para que unha cantidade suficiente de combustible reaccione, liberando unha cantidade apreciable de enerxía (na reacción básica de fusión 4H => He + 2 neutrinos +2 positróns libérase unicamente uns 4x10-12 Xulios de enerxía, logo requírese a fusión de miles de toneladas de hidróxeno por segundo para liberar algún vatio de potencia --xulio/segundo-- se a reacción tivese lugar de forma determinista, o que ademais non sucede: a reacción é secuencial, con probabilidade de suceso por unidade de tempo moi baixa). Este é un enorme problema: non hai colector sólido capaz de soportar as altísimas temperaturas que require a reacción durante o tempo requirido para que aconteza con éxito.

Que se fixo respecto diso?

Atópanse en fase experimental distintos tipos de reactores termonucleares na Terra

1. Os Tokamak. Tecnoloxía soviética. Os máis “exitosos” de momento. Confinan o plasma quente mediante intensísimos campos magnéticos nun espazo toroidal, “evitando” o seu contacto coas paredes físicas do reactor. As correntes eléctricas que serven para xerar o campo magnético de confinamento utilízanse tamén para quentar o plasma. A pesar dos grandísimos progresos iniciais, hai formidables desafíos técnicos moi lonxe de estar minimamente resoltos para autososter a reacción.

2. Fusión estimulada por láser: é o sistema elixido polos EE.UU. No National Livermore Laboratory ensaiouse este sistema, onde o confinamento do plasma (confinamento inercial) e a alta temperatura do combustible conséguese mediante compresión de burbullas de hidróxeno por compresión electromagnética por feixes láser pulsados. A enerxía que fornecen os láseres nestes ensaios son duns 200 kiloxulios cada nanosegundo (10-9 s), o que supón unha potencia de 200 terawatios durante o pulso de subministración: máis de 10 veces a potencia media de xeración no mundo! Os desafíos da fusión por confinamento inercial son, pois, inmensos.

Ningunha das enerxías "alternativas" actualmente coñecidas é alternativa por si soa para a demanda enerxética mundial. Cada sector “alternativo” tamén nos aburre coa súa interesada fe no desenvolvemento tecnolóxico do seu sector para postularse como “enerxía do futuro”. Que se aeroxeradores de maior potencia por aquí, que se células fotovoltaicas máis baratas e eficientes por alá, biocombustibles producidos de forma masiva e barata en base a microorganismos por alí, que se bioenxeñería aplicada á xeración de hidróxeno...

Por suposto, son de esperar avances notables en todos eses sectores, pero non podemos entregarnos a ningún en particular e ademais necesitámolos xa. A súa charlatanaría interesada ás veces está chea de perigo. Véxase como exemplo o entusiasmo con que o lobby dos biocombustibles intenta promocionar o seu particular negocio sen importarlle as fames negras que xeran, ou o heroico ex-temoneiro do Rainbow Warrior, George Russ, hoxe presidente dunha “ecoempresa” de bioenxeñería chamada Plancktos (USA), que declara: "pódese salvar ao mundo e de paso, gañar uns millonciños". Lean estas noticias publicadas no diario Público: 1 e 2.

Ofrecémoslles as conclusións do Profesor Walter H. Hermann, investigador do Global Climate and Energy Project (GCEP), da Universidade de Stanford (California), publicadas recentemente (W. Hermann, “Quantifying global exergy resources”, Energy, 31(12), 2006, p. 1685-1702).

O Prof. Hermann fai unha revisión completa do fluxo de exerxía na Terra a efectos de estimar a dispoñibilidade futura de calquera forma de enerxía no planeta. De entrada, saiban que o concepto de exerxía fai referencia á enerxía dispoñible a efectos de transformación, combinando para iso os dous principios da termodinámica.

Comeza facendo un reconto detallado de todas as fontes de enerxía no planeta, os seus fluxos e o seu aproveitamento en base ás actuais tecnoloxías. Basicamente o que vén dicir é que toda a enerxía que se pode transformar na Terra ao longo da súa vida estimada (5000 millóns de anos) procede de catro fontes primarias:

Nesta táboa, debemos prestar atención á columna das fontes secundarias (transformacións das correspondentes primarias a partir de procesos naturais) e aos tempos de renovación do seu consumo. En principio, como se ve, é a enerxía procedente do Sol a que ofrece máis reservas. A radiación solar directa que recibimos leva a maior parte da cota enerxética solar, e o seu tempo de renovación é practicamente instantáneo. Esta radiación alimenta os sistemas de xeración termo solar e fotovoltaica. Parte da radiación solar é absorbida na atmosfera, dando lugar á enerxía asociada aos ventos. Outra fracción invístese nos procesos de evaporación das augas, que tras a súa condensación e precipitación, alimenta os ríos e permite o aproveitamento hidroeléctrico. Unha fracción da radiación solar directa e difusa que alcanza a superficie terrestre invístese en crear o gradiente térmico oceánico (diferenza de temperaturas na columna de auga). Outra fracción transfórmase a través da fotosíntese en biomasa, que explotamos alimentaria ou enerxéticamente. Parte da biomasa acumulada en eras xeolóxicas pasadas atópase almacenada en forma de combustibles fósiles.

No que respecta ás reservas de enerxía gravitacional a consecuencia da interacción Lúa-Terra-Sol, sempre poderemos contar con elas mentres a dinámica celeste non cambie radicalmente. As mareas levan unha “pequena” fracción diaria dese potencial enerxético.

As reservas xeotérmicas calcúlanse sobre a base dunha temperatura media do núcleo e manto terrestre duns 2700 K, debida tanto á presión gravitatoria interna da Terra como á fisión interna de radionúcleos. O fluxo de enerxía xeotérmica cara á codia terrestre, con todo, é bastante “pequeno”. En canto ao potencial enerxético nuclear do planeta (inmenso, como se ve) está computado en base unicamente ás reservas de deuterio mariño, xa que a suma do potencial enerxético dos radionúcleos fisionables na Terra a penas é significativa fronte ao potencial do deuterio (fusionable). Aínda que este último recurso é finito (non renovable), o seu inxente potencial postúlao como unha fonte de enerxía practicamente inesgotable para o xénero humano, que, por outra banda, como calquera especie, pervivirá sobre a Terra a penas uns millóns de anos máis. Mágoa que a tecnoloxía non teña resposta para o seu aproveitamento!: nin sequera nos propuxemos “cultivar” o deuterio presente nos océanos (unha trinta e pico millonésima por unidade de masa, isto é, uns 30 gramos por tonelada de auga) máis aló das anticipadoras ideas de Arthur C. Clark e outros lúcidos visionarios. Ademais, antes de proceder ao desenvolvemento de métodos de extracción do deuterio dos océanos haberá que probar a viabilidade da reacción de fusión termonuclear deuterio+deuterio -> helio+enerxía.

A Hermann só lle falta transformar toda a masa da Terra (6x1024 Kg) en enerxía, segundo a coñecida fórmula E =mc2, o que nos daría uns 7,8x1041 Xulios. Moita, moita enerxía!

-Entón, de que se preocupan aí abaixo? – dille Milton a San Pedro, que soporta unha xaqueca que te cagas e sen saber onde meterse para non aturar máis a barila neocon do seu ilustre hóspede.

En cada transformación desde a fonte primaria ás secundarias, e destas ata o seu aproveitamento, ten lugar unha perda de exerxía. Hermann analiza seguidamente os fluxos de exerxía en todas as transformacións do ciclo da enerxía na Terra. O diagrama completo de fluxo de exerxía na Terra está á súa disposición aquí.

O ciclo da exerxía solar é o que segue. Dos 160.000 TW de enerxía solar incidente, a atmosfera reflexa cara ao espazo exterior uns 34.000 TW. A atmosfera absorbe uns 31.000 TW, que sumados á contribución radioactiva que recibe procedente do espazo exterior a frecuencia de microondas (correspondente a unha temperatura de radiación de fondo do universo de 2,7 K), dan lugar a unha potencia asociada aos ventos duns 870 TW. Os ventos, á súa vez, transfiren unha potencia á ondada duns 60 TW, dos cales, practicamente non aproveitamos nada. Dos 810 TW remanentes, a tecnoloxía actual e neste momento, consegue explotar uns 0,06 TW (potencia de produción eólica mundial). Finalmente, á superficie terrestre chegan uns 86.000 TW, dos que uns 41.000 TW invístense en procesos de evaporación que darán lugar a un aproveitamento enerxético hidráulico de 0,36 TW. Uns 43.000 TW invístense en arrequecemento da superficie, contribuíndo á creación do gradiente térmico oceánico (GTO, isto é, diferenzas de temperatura na columna de auga oceánica), cun potencial de 100TW (sen explotar). E, ademais, outros 5.000 TW escápanse cara ao espazo exterior por reflexión na superficie da Terra. Estes dous últimos 48.000 TW son aproveitables nas transformacións de captación de enerxía mediante as tecnoloxías de termo e fotoconversión solar, pero o aproveitamento actual non supera os 0,016 TW.

Se teñen o diagrama completo do fluxo de exerxía, non se preocupen se a suma de cada unha das contribucións derivadas dos 160.000 TW totais de radiación solar incidente non lles dá o total. Non é que Hermann non saiba sumar: recorden que en cada transformación se perde unha fracción de enerxía.

As outras fontes primarias de enerxía ofrecen magnitudes significativamente menores. As mareas achegan uns 3,7 TW, mentres que o fluxo de enerxía xeotérmica cara á codia terrestre achega outros 32 TW. E como dixemos, as reservas de materiais fusionables son inmensas. Sobre isto último, cremos que está todo dito. Falta facer tecnoloxicamente viable a fusión termonuclear.

O buffet enerxético que nos queda das fontes primarias vén ser:

Nesta táboa falta a achega da biomasa xerada e os combustibles que dela se derivan. Os procesos de fotosíntese que dan lugar á xeración de biomasa consomen uns 90 TW de radiación solar. As reservas de biomasa almacenada nas plantas supón un total duns 30x1021 Xulios de enerxía. O seu consumo tradicional para xeración de enerxía (queima de leña para calefacción, cociña, etc) supón 1,2 TW no conxunto do planeta, que non é pouco. A actual industria do biofuel xera 0,15 TW, e as reservas fósiles de biomasa estímanse nuns 270x1021Xulios para o carbón, 110x1021Xulios de petróleo, 50x1021Xulios de gas e 200x1021Xulios de hidratos de metano. A explotación dos combustibles fósiles dá lugar a xeracións de 3,6 TW en base ao carbón, 5 TW derivados do petróleo e 3,2 TW do gas natural. Os hidratos de metano non se explotan.

Xa podemos facernos unha idea das cifras a barallar. Ante unha demanda de máis de 20 TW para dentro dun par de décadas, e sen que ningunha fonte primaria sexa desprezable, observamos que o fluxo de enerxía gravitacional “pouco” pode achegar á solución do problema enerxético mundial por si soa. Respecto ao aproveitamento xeotérmico, a rendibilidade tecnolóxica do fluxo de calor pide perforacións na codia terrestre de 1 Km como mínimo (coa excepción, está claro, das zonas onde hai alta actividade xeotérmica superficial: terreos nas proximidades de zonas con actividade volcánica). Non parece sensato esperar das centrais xeotérmicas unha solución global á demanda de enerxía. Pero pode solucionar o problema localmente. Como exemplo, Islandia é un país cuxos 400.000 habitantes gozan de calefacción e autoabastecemento enerxético –salvo o combustible para automoción- de orixe xeotérmica. O aproveitamento xeotérmico tamén é notable en Nova Zelandia.

De todo o exposto sabemos que o sistema económico mundial é sumamente inxusto no que se refire á repartición de riqueza e á distribución de bens de consumo entre a poboación. Sabemos que o desenvolvemento da economía mundial baséase no consumo de cantidades inxentes de enerxía, e que esta ha de ser barata. Sabemos que os países en vías de desenvolvemento están incrementando o seu crecemento económico a ritmos moi elevados, demandando máis enerxía, …e sabemos que os combustibles fósiles esgótanse. Para manter as taxas de desenvolvemento necesitamos, pois, novas fontes capaces de satisfacer a demanda. Onde buscalas? Xa o saben: onde as haxa. E o ata aquí dito vai a misa: teñen Vdes feito o reconto dos recursos enerxéticos da Terra.

O Sol é, con moitísima diferenza, a fonte primaria de enerxía capaz de manter un desenvolvemento sostible (sen comiñas) nos termos expostos. O fluxo enerxético solar repártese nun conxunto de fontes secundarias que teñen que ser aproveitadas máis eficientemente. Podemos, razoablemente, esperar moito máis rendemento das tecnoloxías de aproveitamento eólico, solar (termo e fotovoltaico), mariño e xeotérmico. As previsións (moi conservadoras) da Axencia Internacional da enerxía prevén o paso dunha produción total de fontes renovables (excluíndo a hidroeléctrica) dun total de 36 GW en 2002 a uns 214 GW en 2030 (1.000GW=1TW) pero necesitaremos 20 TW nesa data.

De todo o exposto, sabemos que o consumo actual de enerxía é duns 15 TW, e a demanda crece exponencialmente. Sabemos que a enerxía ha de ser barata. As fontes de enerxía primaria na que se basea o desenvolvemento da economía mundial son os combustibles fósiles, e estes esgótanse. A dependencia enerxética do primeiro mundo debe racionalizarse. A premisa que encabeza os estudos que presentamos: "Non se pode pór freo ao desenvolvemento económico" ou o que vén ser o mesmo "Non se pode diminuír o nivel de consumo actual", son actos de fe que ningún deses estudos desenvolve e cos que nós non comulgamos.

Nun capítulo anterior, viamos que no ano 2002, o uso de enerxías alternativas supuña un 0,25% do consumo enerxético mundial e que as previsións para o ano 2030 o sitúan nun 1,07%. Non fai falta ser de ciencias, para entender a insuficiencia destas medidas. E moito máis cando sabemos a que nos enfrontamos:

Os niveis de CO2 na atmosfera e a súa relación causa-efecto co cambio climático son xa un feito incuestionable para a comunidade científica. Na década dos 60, o CO2 aumentou a un ritmo medio de 0,84 partes por millón ao ano; nos 70 a 1,26; nos 80 a 1,59; nos 90 a 1,5, e desde 2000 increméntase cada ano nunha media de 2,01 partes por millón, o dobre que hai 50 anos.

Os científicos buscaron na profundidade dos xeos cal foi a concentración de CO2 no pasado. Eses bloques (que se estudaron ata profundidades de máis de 2.500 metros na Antártida) fórmanse cunha nova capa de neve ao ano. E cada capa garda burbullas de aire desa época.

Segundo o último informe do Panel Intergobernamental de Cambio Climático (IPCC, nas súas siglas en inglés):

Nese período, o CO2 oscilou entre 180 e 300 partes por millón, o que significa que actualmente está un 29% por enriba do maior nivel alcanzado en centos de miles de anos, superando as 387 partes por millón. Pero cos bloques de xeo os científicos tamén poden reconstruír as temperaturas do pasado e conclúen que existe unha relación incuestionable entre a cantidade do dióxido de carbono na atmosfera e a temperatura, tal e como pode verse nesta gráfica.

A comunidade científica, como vimos, é practicamente unánime neste tema e os gobernos manexan informes internos que tampouco deixan lugar a dúbidas. Neste sentido, cabe destacar o realizado por Sir Nicholas Stern, ex economista do Banco Mundial e actualmente Xefe dos Servizos Económicos do goberno Británico e Asesor para o Desenvolvemento e o Cambio Climático, que fala do impacto do cambio climático sobre a economía mundial. Estas son as conclusións do seu informe:

No ano 2004 publícase, tamén en Science , o artigo “Stabilization Wedges: Solving the Climate Problem for the Next 50 Years with Current Technologies” (Cuñas de estabilización: Resolvendo o problema climático durante os próximos 50 anos mediante as tecnoloxías actuais) (Science, vol. 305, pp 968-972). Asínano os Profesores S. Pacala (Departamento de Ecoloxía e Bioloxía Evolutiva) e R. Socolow (Departamento de Enxeñería Mecánica e Aeroespacial), da Universidade de Princetown. No resumo que encabeza o traballo din:

Cuñas de estabilización de emisións

Os nosos Pacala e Socolow non é que “crean” no cambio climático, senón que saben que o cambio climático está en marcha. O seu estudo comeza mostrando a evolución da concentración de CO2 na atmosfera a partir dos rexistros recentes dispoñibles (desde 1954). A gráfica móstralles estes rexistros, así como a “mellor” das tendencias de crecemento das emisións ata 2055, o que supón aceptar un ritmo de crecemento das emisións lineal e igual á media histórica entre 1955-2005 (o 1,5% anual). Esta previsión (insistimos, conservadora) suporía que en 2055 se duplicaría a actual taxa de emisión, de 7 a 14 XtC/ano (1XtC = mil millóns de toneladas de Carbono) e a concentración de CO2 atmosférico alcanzaría as 850 partes por millón (ppm). Para conseguir que no 2055 se inicie unha tendencia descendente da concentración de CO2 para alcanzar unha estabilización ao redor de 450-550 ppm (algo menos do dobre da existente antes do inicio da era industrial), a estratexia proposta é a eliminación do crecemento das emisións, manténdoas nas 7XtC/ano actuais. O triángulo de estabilización supón eliminar, exactamente, 1/3 do total das emisións proxectadas entre 2004-2054. Para conseguir ese obxectivo, Pacala&Socolow dividen o triángulo de estabilización en 7 “cuñas” de remediación iguais.

Atención que non estamos falando de Kyoto, Pacala&Socolow, pretenden manter, que non reducir, as emisións de CO2 á atmosfera, é dicir, estamos por baixo das pretensións de Kyoto.

Por certo, incorporando ao prezo da xeración de enerxía os custos por emisións de CO2 a un prezo de 100$ por tonelada de emisións de carbono ($/tC), unha cuña suporía 2,5 billóns (europeos) de dólares de aforro.

Aparentemente témolo fácil non? Só necesitamos 7 cuñas e temos 16 opcións. Pero coidado con estas 16 cuñas: esixen prontitude e sentido común e todas son moi difíciles de levar á práctica... Temos outra alternativa? A prontitude xa caducou, porque as cuñas deberon comezar a aplicarse no 2005.

Todos estaremos de acordo en empregar a cuña de mellora da eficiencia de consumo na automoción: reducir á metade o consumo de combustible por quilómetro percorrido non fai dano a case ninguén, coa única excepción dos sectores de extracción, refino, distribución e venda de combustible, que verían minguados os seus ingresos pola menor demanda. Agora ben, esta opción, implica unha reconversión da industria da automoción que tería que comezar xa. Poñamos os pés no chan: vivimos onde vivimos, e non en Utopía. Haberá que subvencionar á General Motors, WW-Audi-Seat, BMW, Renault, Honda Motors, etc.?... Que serán estes picores que me percorren o corpo?

Vexamos agora, por exemplo, a cuña eólica. A cuña eólica pódese cubrir con 800.000 aeroxeradores tipo Nordex-2,5 MW , ou sexa, multiplicar por 50 a potencia actual do parque eólico en 50 anos.

E a cuña consistente en aforrar en desprazamentos? Esixe cambios urbanísticos, loxísticos, telemáticos, transportes, etc, para que o actual sistema de produción-consumo non se veña abaixo e iso é sacro non?

Pero o transporte e a mobilidade son un factor básico do problema. Como di Manuel Calvo Salazar, a situación actual é “produto, primeiramente, dun modelo territorial baseado na produción de distancia. Produción de distancia que converte ao territorio da área nun enxame de vías de comunicación onde todo pretende estar conectado con todo. Ese é o principal factor de explicación da insostibilidade do sistema de mobilidade da aglomeración: a necesidade crecente de viaxar máis e máis quilómetros para acceder.”

“Baste dicir que, diariamente, se realizan en Sevilla e a súa área máis de 2 millóns e medio de desprazamentos en vehículo privado ao percorrer unha cantidade de quilómetros (12.580.962) que equivale a unha distancia de 33 viaxes á Lúa. Anualmente, isto significa unha cantidade de quilómetros acumulados dunhas 23 veces a distancia entre a Terra e o Sol. Ese é o factor primario de insostibilidade no sistema de transporte, é dicir, crecente necesidade de produción de mobilidade.” (Sustentabilidade ambiental e pegada ecolóxica en áreas metropolitanas).

Que dicir sobre a reconversión das centrais térmicas de xeración para que adopten a tecnoloxía de captura e secuestro de carbono (CCS)? Esa tecnoloxía consiste en capturar as emisións de carbono das centrais térmicas (carbón, gas ou ciclo combinado) e enterralas a gran profundidade ou no océano. Algunhas centrais CCS aproveitan a captura para reciclar o carbono en combustibles sintéticos (synfuels para os anglos), ou xerar hidróxeno en reactores químicos. En todo caso, o carbono non reciclado ha de enterrarse en xacementos ad hoc, con determinadas especificacións de composición xeolóxica do terreo, ou ben liberalo a gran profundidade no océano. O enterramento oceánico (o maior sumidoiro natural de carbono no planeta) pode presentar algún problema, xa que a data de hoxe descoñecemos o ciclo completo do carbono no fondo do océano. E o enterramento xeolóxico supón restricións de localización das centrais con CCS a determinados lugares. Por suposto que as restricións de lugar tamén afectan ás centrais CCS con secuestro oceánico (teñen que estar a pe de mar, ademais de que os colectores de secuestro teñen que liberar o carbono oceánico a gran profundidade, restrición adicional en canto ás posibles localizacións desas centrais).

A central de Sleipner West (Trondheim, Noruega) é a pioneira na demostración efectiva de tecnoloxía CCS ata o punto que a unidade de almacenamento xeolóxico tomou o seu nome (sleipners). Diariamente separa e enterra 2.800 toneladas de CO2 cun aforro por gravame de emisión de 1 millón de coroas norueguesas cada día (o que significa que o gravame por emisións de CO2 en Noruega é de pouco máis de 53 $/tC, algo máis da metade do gravame nos EE.UU., pero a concienciación viquinga parece que é moito máis forte que a ianqui e a baixa taxa de gravame non é óbice para que se apliquen en eliminar os seus tóxicos. Atoparán información xenérica en Wikipedia e en economics.

 Outra cuña é a nuclear. Suporía duplicar de forma inmediata a súa capacidade de xeración actual. Afortunadamente, é inviable. Pero o lobby aproveitará a conxuntura para incrementar a súa participación ata onde poidan, pedindo subvencións, está claro, malditos picores!!, estanme matando e incrementando o problema dos residuos na mesma porcentaxe. Pero isto último non é o seu problema: pasa a ser noso. Alerxia quizais?.

Outra cuña é deter a deforestación e inverter o proceso: reforestar. A cuña suporía, por exemplo, deter a deforestación tropical e plantar 300 millóns de hectáreas de novos bosques (máis de 6 veces o territorio español). Pero díganlle Vdes. ao Sr. Lula da Silva, cuxa Ministra de Medio, Marina Silva acaba de dimitir farta da falta de interese de Lula por facer cumprir os seus compromisos de preservación da Amazonia e cambiar radicalmente as súas “prioridades”. Aínda que tamén ten razón o Sr. Da Silva, na súa idea de que o problema ambiental debe resolvelo quen o creou, e que Brasil ten tanto dereito a deforestar exactamente a mesma porcentaxe do seu territorio para aproveitamento agropecuario-madeireiro que o historicamente efectuado por Alemaña, España ou os EE.UU. de América. Visto así, non lle falta razón. Vexan Vdes.: segundo as cifras de Pacala&Socolow, se os bosques amazónicos capturan o 20 % das emisións mundiais de CO2, ao módico prezo noruegués (50 $/tC para retirar o 20% de 7 XtC/ano-=1,4 XtC/ano) habería que pór a escote unha cantidade anual próxima a 70.000 millóns de dólares para que se repartan os países con soberanía sobre a Amazonia a cambio de que preserven os seus bosques en beneficio de todos. Poden atopar información en Scientific Library Online e en CarbonTrade Watch.

Deixémolo aquí. Non nos atrevemos a comentar a cuña dos biocarburantes que suporía destinar 1/6 de todas as terras de cultivo da Terra para ese efecto, para resolver 1/7 do problema global! e de paso sumir na fame negra ao terceiro mundo. (será sarna? pican os melanomas?)

Queremos ser positivos como Pacala&Socolow, pero o noso escepticismo supéranos ás veces. Eles advírtennos das dificultades de pór en marcha cada cuña de remediación, pero insisten (con razón) que todas e cada unha delas están ao noso alcance: son tecnoloxicamente posibles. Como resultado do seu traballo conclúen que:

1. Se se adopta a alternativa nuclear, hai que gravar a xestión de residuos ao seu prezo real (sexa o que sexa).
2. Hai que meter en cintura ao conxunto das empresas operadoras do sector enerxético.

Os nosos puntos 1 e 2 están inspirados no noso ben amado Milton: aplicamos a "lóxica de mercado". (Se é sarna é sen gusto). Tomemos exemplo do amigo americano, pai lexislador nos anos 80 do principio "quen contamina paga", aprobando en 1990 a Oil Pollution Act, pola que se esixe ás compañías navieiras a obrigación de dobre casco para os petroleiros e o depósito dunha garantía de 1.000 millóns de dólares como fianza previa de responsabilidade civil polos danos que puidesen ocasionar vertidos por parte dos buques. Á Exxon Mobil esixíronlle 4.004 millóns de dólares polo vertido do Exxon Valdez. Desde entón non se produciron derrames de petróleo nas augas estadounidenses. Por qué non facemos o mesmo coas empresas nucleares?

Sete cuñas, sete grolos amargos para un primeiro mundo insolidario. Pero algo haberá que facer, e facelo xa mesmo. Nunha charla informal, Socolow, ao ser preguntado sobre a tremenda dificultade de pór en práctica estas cuñas, dicía:

Hai outros pequenos paliativos. Unha cuña máis é o fomento do aforro enerxético, pero un aforro drástico e decidido. Parece o chocolate do papagaio, pero non o é. A obrigatoriedade e xeneralización de aparentes pequenas medidas de mellora da eficiencia de consumo enerxético (illamento térmico de vivendas, electrodomésticos e lámpadas de baixo consumo, sistemas de apoio enerxético á calefacción e auga quente sanitaria, diminución das perdas enerxéticas na distribución de electricidade, etc, etc) suman unha nova cuña. E a contribución fundamental a esta cuña é a diminución das perdas enerxéticas na distribución de electricidade. Todos os organismos asesores dos gobernos e administracións concordan neste punto. Recoñecen perdas notables nas liñas de distribución eléctrica:

E apuntan unha solución:

O concepto de Xeración Eléctrica Distribuída (XED) significa produción localizada próxima aos puntos de consumo fronte ao actual esquema de xeración centralizada en grandes centros, potenciando as alternativas de coxeración, o autoabastecemento e a corresponsabilización no consumo de enerxías limpas.

A XED fomenta a coxeración, é dicir, a produción en cada sitio de gran parte do consumo local por parte dos propios consumidores finais, con conexión á rede para xestionar os posibles excesos de produción ou a maior demanda.

Os problemas derivados da xeración centralizada son:

No esquema de xeración centralizada, a produción de enerxía eléctrica ten lugar en grandes centrais de produción (centos de MW), situadas onde é loxísticamente posible. Habitualmente, moi lonxe dos puntos de demanda de consumo. As perdas, por unha banda, aumentan segundo o tipo de central eléctrica (particularmente as centrais térmicas teñen unha pobrísima eficiencia enerxética), e por outra, ao ter que ser transportada ao longo de moitos quilómetros ata os puntos de consumo, implica perdas na rede. Para iso, a electricidade producida nas turbinas ha de ser transformada a alta tensión AT (de decenas a centos de miles de voltios) para minimizar perdas durante o transporte ao longo de custosas liñas de AT, coas súas esixencias de ocupación de chan a través de expropiacións, problemas ambientais e de depreciación dos terreos contiguos, etc. A electricidade ha de ser transformada novamente á baixa tensión (BT) de consumo (220 ou 380 V) en subestacións preto dos consumidores.

Dese xeito, minimízanse perdas na distribución.

Realmente, as operadoras de produción eléctrica sufrirían bastante se tivesen que incorporar aos seus custos de produción as perdas de distribución-transformación Para iso está a REE, antes pública, agora de “titularidade pública” pero de “xestión privada! (Xa saben Vdes., outro "concepto posmoderno": privatizar os beneficios socializando custos, aínda que o eufemismo ao uso é “optimizar os custos de xestión”).

A XED (Xeración Eléctrica Distribuída) é un novo modelo de xeración a pequena ou mediana escala (entre 10-100MW) baseada nas tecnoloxías convencionais ou nas alternativas. Pode facer posible que cada individuo ou que unha pequena ou mediana empresa, xere a enerxía que necesita. Isto, no modelo clásico, concirne a grandes empresas estatais ou privadas (integradas verticalmente), cuxos ingresos e ganancias están asegurados por un mercado monopolístico.

Doutra banda, a XED é a alternativa de subministración a áreas rurais afastadas da rede eléctrica e áreas urbanas onde a rede está restrinxida.

Respecto ao consumidor particular, doméstico ou industrial, a XED ofrécelle maior fiabilidade de subministración a menor custo (prezos moi competitivos respecto da produción centralizada). Doutra banda, a XED ofrece, ás empresas eléctricas, a vantaxe do alivio da rede en horas punta. En xeral a XED, coa súa maior dispersión, creará un sistema eléctrico menos vulnerable a desastres naturais ou a desastres provocados. Así, os consumidores convértense tamén en produtores, elixindo a tecnoloxía que sirva mellor ás súas necesidades ou ás súas inquietudes ambientais, corresponsabilizándose dos seus hábitos de consumo.

Finalmente, a XED pode ser un novo paradigma para os países en vías de desenvolvemento para satisfacer a súa crecente demanda eléctrica, xa que necesita unha infraestrutura menos extensa e cara.

Como realidades da XED, poden consultar este informe realizado polo Sr. López del Amo, do Instituto para a Diversificación e Aforro da Enerxía do Ministerio de Industria, que ofrece un par de exemplos implementados en España: O Hospital Xeral Universitario de Valencia ou a Planta UTE IDAE-COVAP (Páx. 11 a 14).

O balance enerxético entre a xeración convencional e a distribuída móstrase no seguinte gráfico:

Como xa dixemos, a XED fomenta a coxeración (mediante renovables ou non), entendido como a produción en cada sitio de gran parte do consumo local por parte dos propios consumidores finais, con conexión á rede para xestionar os posibles excesos de produción ou a maior demanda. Por suposto, que isto non gusta nada ás grandes compañías de xeración-distribución. Suporía o fin do seu monopolio ao permitir que comunidades e industrias puidesen contar con sistemas autónomos ou semiautónomos de produción de electricidade.

Pero non esquezamos que hai pouco máis de cen anos non existía o concepto de servizo eléctrico nin existían tampouco en parte algunha do mundo as grandes obras para producir, transportar e distribuír electricidade; nin os aparellos electrodomésticos, os equipos industriais, ou os sistemas de telecomunicación para utilizala. Por suposto, tampouco existían as empresas eléctricas. Haberá que metelas en cintura, non lles parece? Negocio lexítimo, si. Pero que xoguen coas tarifas e os riscos que temos que asumir todos, non.

Algúns grupos importantes do sector enerxético, por exemplo, Gas Natural, ou polo menos o Sr. D. Antonio Llardén (Director Corporativo de Tecnoloxía, Medio Ambiente, Calidade e Seguridade do Grupo Gas Natural) están de acordo connosco: